
	Við vorum líka atómskáld eftir Kormák Bragason 20 skáld og einu betur sem ortu atómljóð Tímabil atómskáldanna: formbyltingartímabilið (1948-1968) Halldór Laxness var þungavigtarmaður í íslenskum bókmenntum. Þegar skáldsaga hans Atómstöðin kom út árið 1948 komu fyrst til sögunnar svokölluð atómskáld, en það voru skáld sem ortu órímað. Þetta var á þeim árum þegar hér á landi upphófust harðar deilur um það hvort „órímuð ljóð“ og „prósaljóð“ væru í raun ljóð. Halldór Laxness var ómyrkur í máli og tók ákveðna afstöðu til málsins. Tæpum áratug áður en hann lauk við Atómstöðina skrifaði hann grein í Tímarit Máls og menningar þar sem hann lýsti skoðun sinni á órímuðum skáldskap og prósaljóðum. Þar segir: Það hafa aldrei verið ort góð kvæði á íslenzku, nema í hnituðu formi, afbrigði og undansláttur frá hinu stranga formi miðar til upplausnar og spillingar. Ekki aðeins öll „ljóð í óbundnu máli“ eru á íslenzku ljótt prósa, heldur einnig öll braghölt ljóð. Leirskáld, sem höfðu ekki lag á að láta standa í hljóðstafnum, hafa gert sitt til að rugla íslenzkt brageyra, bæði með þeirri tegund af hlægilegu prósa, sem þeir kalla „ljóð í óbundnu máli“, óreglulegri notkun bragliða og setningu ríms.¹ Guðinn Benjamín, ein af sögupersónum Kiljans í Atómstöðinni, var leirskáld samkvæmt skilgreiningu höfundar; hann var fyrsta atómskáldið. Nafngiftin var síðan tekin upp til að aðgreina þann hóp skálda sem ortu órímað frá þeim sem ortu hefðbundið. Við sem vorum farnir að yrkja órímað allnokkru áður en Atómstöðin kom út, okkur þótti þetta viðurnefni stórkostlegt, þótt það væri í raun skammaryrði og lýstum því gjarnan yfir með yfirlætishroka að við værum atómskáld. Þannig upplifði ég þetta. Í erindi um atómskáldskap sem dr. Steingrímur J. Þorsteinsson flutti í Ríkisútvarpið 1968 sagði hann: „Hjá okkur er um að ræða tvenns konar kvæði, annars vegar stuðlaðan eða hefðbundinn kveðskap og hins vegar lausmálsljóð eða óbundin ljóð, atómkveðskap.“² Sú söguskýring bókmenntafræðinga allt frá 1980³ að atómskáldin hafi verið 5 eða 6 nafngreind ljóðskáld, og að þetta hafi verið „fáorð skáldakynslóð,“⁴ eins og Eysteinn Þorvaldsson kemst að orði, í sinni annars ágætu bók um atómskáldin, er í grundvallaratriðum röng og hefur reynst mikið villuljós og misvísandi í túlkun leikra sem lærðra á einu mesta umbrotatímabili í íslenskri ljóðagerð. Tildrög þessarar kenningar má m.a. rekja til blaðadeilna milli Jóns Óskars, eins af ritsjórum Birtings, og Kristins E. Andréssonar á árunum 1966 til 1968. Í grein sem sá fyrrnefndi skrifaði og birtist í Birtingi 1966 segir Jón Óskar að andstæðingar hins órímaða ljóðs hafi árum saman ráðist gegn svonefndum atómskáldum en forðast ævinlega að nafngreina þessi skáld. Þetta hefur verið látið afskiptalaust til þessa, en nú þegar Kristinn E. Andrésson, lærður bókmenntafræðingur, bætist í þennan hóp með óhróður og dylgjur um atómskáldin finnst honum nóg komið, og ástæða til að nafngreina atómskáldin. Hann telur þau síðan upp, nefnir sjálfan sig og síðan: Sigfús Daðason, Hannes Sigfússon, Stefán Hörð Grímsson, Jónas Svafár og Einar Braga.⁵ Í grein Kristins, sem var kveikjan að viðbrögðum Jóns Óskars var vikið að formi skáldskapar og endurnýjun ljóðformsins, sem Kristinn segir að hafi leitt „út í formdýrkun og formdekur (...) hjá svonefndum atómskáldum.“⁶ Síðan víkur hann nánar að atómskáldunum og segir: „...verður (...) að álykta að formdýrkun og jafnvel hégómlegt formdekur hafi dregið kraft úr verkum heillar skáldakynslóðar á Íslandi.⁷ Það er augljóst að þarna er Kristinn að fjalla um þá skáldakynslóð sem markaði sér fyrst og fremst sérstöðu með því að tryggja (af ásettu ráði eða án vitundar) óhefðbundnum ljóðskap varanlegan sess í íslenskum bókmenntum. Við sem upplifðum þessar breytingar - vorum þátttakendur í þessu breytingaskeiði, vorum vitni að þeim umskiptum sem urðu á viðhorfi almennings til óhefðbundinna ljóða. Ritdeila þeirra Jóns Óskars og Kristins stóð fram til ársins 1968, síðasta ársins sem Birtingur kom út. Fram að þeim tíma var almennt talað um óhefðbundin ljóð (órímuð ljóð og prósaljóð) sem atómljóð og skáldin sem ortu slík ljóð voru kölluð atómskáld. Eftir 1968 og upp úr 1970 var yfirleitt ekki lengur talað um óhefðbundin ljóð sem atómljóð eða höfunda þeirra sem atómskáld. Stríðinu um tilverurétt fríljóðsins var lokið, þjóðin hafði tekið það í sátt til jafns við hefðbundinn ljóðstíl. Ein ástæðan fyrir því að Jóni Óskari mislíkaði við gagnrýni Kristins á atómskáldunum var eflaust sú að meðal þeirra skálda sem Kristinn mat hvað mest voru einmitt atómskáldin Sigfús Daðason og Hannes Sigfússon, sem báðir voru róttækir marxistar. Kristinn hafði gagnrýnt atómskáldin (formbyltingarkynslóðina) fyrir það að taka ekki þátt í þjóðfélagsbaráttunni. Í upphafi þriðju greinar sinnar í áðurnefndri ritdeilu víkur Kristinn að þessum tveim skáldum. Þar segir: „Hannes (Sigfússon) er það skáld sinnar kynslóðar er ásamt Sigfúsi Daðasyni hefur haft sterkasta ástríðu til að brjóta samtíðina til mergjar og komast að kjarna hennar.“⁸ Síðar í greininni gagnrýnir hann Hannes fyrir að tala ekki nógu skýrt í ljóðum sínum; ádeilan og boðskapurinn kæmi ekki nógu vel til skila og segist vera sannfærður um að Hannes „hefði getað hamið sinn byltingaranda og nýtízku sjónarmið í einfaldara formi.“⁹ Hið sósíalrealíska viðhorf Kristins leynir sér ekki. Það verður ekki sagt að Sigfús Daðason hafi verið mikið ádeiluskáld í ljóðum sínum, með fáum undantekningum þó. Hins vegar hefur hann án efa jafnað metin gagnvart Kristni með óvægnum ritstjórnargreinum sínum í Tímariti Máls og menningar. Ég tel engan vafa á því að Jóni Óskari hafi stórlega mislíkað sá tvískinnungur sem kom fram í jákvæðum ummælum Kristins um Hannes og Sigfús jafnframt harkalegri gagnrýni hans á atómskáldunum. Í seinni grein sinni dregur Jón Óskar mjög í land varðandi fyrri nafngreiningu á atómskáldunum og segist aðeins hafa talið upp þau sex skáld sem nafngiftin hafi upphaflega átt við og viðurkennir að þar kæmu ýmsir fleiri til greina sem telja mætti atómskáld og nefnir Matthías Johannessen, Jóhann Hjálmarsson og Þorstein frá Hamri.¹⁰ Síðan segir: „Það sem menn héldu að væri stundarfyrirbæri hefur haft varanleg áhrif í íslenskri ljóðagerð. Hvort fólki kann að finnast heitið atómskáld eiga vel við um skáld atómaldar sem yrkja í nútímastíl, skiptir ekki máli í þessu sambandi.¹¹ Að lokum segir Jón Óskar, og þá er rétt að hafa í huga að þetta er skrifað í lok formbyltingartímabilsins, árið 1968: „Þeir sem bættust í hóp atómskáldanna hafa ekki þurft við neinn teljandi andróður að kljást.“¹² Með þessum orðum undirstrikar hann þá hugarfarsbreytingu sem hann taldi augljósa og markaði ákveðin þáttaskil í íslenskri bókmenntasögu. Þessu til staðfestingar er fróðlegt að vitna aftur til fyrrnefnds útvarpserindis dr. Steingríms J. Þorsteinssonar frá 1968 þar sem hann komst svo að orði: „Síðustu þúsund ár hefur stuðlakveðskapur óvíða verið til nema á Íslandi og síðustu 400 ár hvergi nema hér.“¹³ Þegar fjallað er um það stríðsástand sem skapaðist um miðbik aldarinnar vegna deilunnar um hið órímaða ljóð er mikilvægt að hafa í huga að hér var um að ræða ákveðið bókmenntalegt tímabil þar sem mörg skáld koma við sögu en alls ekki 5 eða 6 ljóðskáld sem höfðu áunnið sér til lífstíðar viðurnefnið atómsáld. Í þessari grein minni hef ég afmarkað tímabil atómskáldanna, formbyltingartímabilið við árin 1948 til 1968, það er frá árinu sem Atómstöðin kom út, Tíminn og vatnið og Annarlegar tungur og til loka Birtingstímabilsins, en Birtingur varð strax einskonar opinbert málgagn atómskáldanna. Þegar litið er til baka til þessa tímabils, meðan öll helstu skáld þjóðarinnar ortu nær eingöngu hefðbundin ljóð var aðeins eitt sem atómskáldin áttu sameiginlegt, þau ortu órímað; sum eingöngu en önnur að hluta til. Deilan snerist um það hvort órímuð ljóð og prósaljóð væru ljóð eða leir. Inntak ljóðsins bar vissulega oft á góma og nægir þar að benda á viðhorf og kenningar Kristins E. Andréssonar sem áður er vikið að, en það var formið, hin ytri bygging ljóðsins sem var bitbeinið. Af ljóðskáldum tímabilsins eru tvö sem skera sig mjög úr. Annars vegar Jóhannes úr Kötlum og hins vegar Steinn Steinarr. Meginhluta skáldferils síns orti Jóhannes hefðbundið en um það leyti sem átökin um ljóðformið hefjast axlar hann yfir og fer að yrkja órímað, gerist atómskáld. Aldur hans og fyrri skáldferill breyta þar engu um. Ljóðaþýðingar hans, Annarlegar tungur var áhrifamikið framlag í baráttunni fyrir frjálsu ljóðformi. Sama má segja um Stein Steinarr. Lengstaf orti hann hefðbundið en gerðist eindreginn málsvari formbyltingarmanna. Og með ljóðabálknum Tímanum og vatninu tók Steinn Steinarr sér stöðu með atómskáldunum, ekki aðeins sem málsvari, heldur einnig sem skáld hins frjálsa og óbeislaða ljóðforms. Steinn hafði mikla persónutöfra, og hafði gríðarlega sterk áhrif meðal skálda. Steini hlotnuðust ekki langir lífdagar. Hann lést 1958, um miðbik tímabilsins. En ljóð hans höfðu áhrif, ekki aðeins meðal skálda heldur einnig meðal almennings. Eysteinn Þorvaldsson segir í bók sinni um atómskáldin: „Það er engum vafa undirorpið að Steinn Steinarr er helsti fyrirrennari atómskáldanna í ljóðagerð.“¹⁴En með Tímanum og vatninu, frá upphafi tímabilsins, gerðist hann einn af þeim, gerðist atómskáld. Árið 1961 gaf ég út ljóðabókina Djúpfryst ljóð. Bókin er á vissan hátt tileinkuð 53 skáldum, rithöfundum og öðrum listamönnum íslenskum sem ég hafði sérstakar mætur á. Í þessum hópi voru 20 atómskáld, sem ég ætla að fjalla lítillega um nú tæpri hálfri öld síðar og velja ljóð sem þeir ortu á umræddu tímabili og ég tel að lýsi ljóðstíl þeirra og sérkennum í hópi atómskálda. En áður en ég vík að þessum skáldum ætla ég að gera nokkra grein fyrir sjálfum mér, atómskáldinu Kormáki Bragasyni. I. Kormákur Bragason [Bragi Straumfjörð Jósepsson] (1930). Haustið 1948 innritaðist ég í 2. bekk Kennaraskólans, en hafði næstu þrjá vetur þar áður stundað nám við Héraðsskólann á Laugarvatni við lítinn orðstír, lélegan vitnisburð en ómetanlega lífsreynslu. Þá hafði ég frá því um fermingu ort og skrifað niður ljóð, allt órímuð og stuttar smásögur, sem ég nefndi uppstillingar og voru margar í ætt við prósaljóð. Þrjú eftirfarandi ljóð eru meðal þeirra fyrstu sem ég orti.¹⁵ HRINGRÁSIN Ég hef stundum verið að velta því fyrir mér hvort rauðmaginn hafi gaman af því að láta veiða sig í nýja gerð af nælonnetum og brenna í líkama okkar til að viðhalda tegundinni eða stúlkan í nælon- sokkunum hafi gaman af því að veiða okkur strákana í net sín til að viðhalda mannkyninu. TIL Að VEKJA HUNGUR Þú vilta vor sem brennur í blóði mínu ég biðst ekki vægðar í dag. Komdu að kasta kringlóttum silfurplötum gulli og gimsteinum. Komdu að sáldra smástjörnum pipar og salti í hold mitt smástjörnum til að vekja hungur mitt eftir hljómfalli blóðsins í æðum mínum. Komdu að sáldra smástjörnum inn í húsið mitt svo líf mitt megi verða löng ástarnótt. ÞEGAR HVALIRNIR KOMU Það var nóttin sem hvalirnir komu svartir og sleipir komu inn í þorpið um nótt eins og stórir fiskar Stóðum í fjöruborðinu ég og stúlka með tagl. Mennirnir voru alltaf að stinga löngum hnífunum í hvalina svo þeir dóu og sprautuðu blóði til himins Og stúlkan með tagl sagði: Oj hvað þetta er viðbjóðslegt og lyktin af blóði þeirra tryllir mig. Ég hélt áfram námi í 3. bekk Kennaraskólans, en þá um áramótin varð ég fyrir mikilli trúarlegri reynslu og árið eftir, nokkru áður en ég útskrifaðist vorið 1951, lét ég skírast niðurdýfingarskírn í söfnuð Sjöundadags Aðventista. Þá um sumarið sigldi ég með Goðafossi til Glasgow, fór þaðan til Frakklands og dvaldi í París um tíma. Um haustið fór ég til Englands og innritaðist í trúboðsskólann Newbold Missionary College og dvaldi þar til vors. Þá fór ég sem farandbóksali til Hjaltlandseyja og Orkneyja og dvaldi í Leirvík og svo á Kirkjuvegg fram eftir sumri en kom síðan aftur heim, kvæntist, eignaðist tvö börn og gerðist kennari við Barnaskóla Aðventista í Vestmannaeyjum. Árið 1956 urðu önnur afdrifarík umskipti í lífi mínu, og eftir mikla andlega baráttu sagði ég skilið við trúarlífið og söfnuðinn. Um svipað leyti varð til ljóðið Seldu mér eitt kíló.¹⁶ SELDU MÉR EITT KÍLÓ Seldu mér eitt kíló af heimsku svo ég geti lifað. Gerðu það fyrir mig aðeins eitt kíló svo ég þurfi ekki að deyja. Þó það væri ekki nema pund. Næstu árin kenndi ég við Gagnfræðaskólann hjá Þorsteini Víglundssyni. Á þeim árum kynntist ég ýmsum skáldum og listamönnum: Steinari Sigurjónssyni, Jónasi Svafár, Ása í Bæ, Oddgeir Kristjánssyni, Leifi Þórarinssyni, Benedikt Gunnarssyni, Hafsteini Austmann og Páli Steingrímssyni, sem rak á þessum tíma myndlistarskóla í Eyjum og kenndi jafnframt við gagnfræðaskólann. Árið 1960 gaf Valdimar Jóhannsson í Iðunni út mína fyrstu ljóðabók, Spíruskip. Bókin hafði einnig að geyma „nokkrar uppstillingar,“ sem ég nefndi svo, örstuttar smásögur og prósaljóð. Gísli Sigurðsson, sem þá starfaði við Lesbók Morgunblaðsins, myndskreytti bókina sem var prentuð í 300 eintökum og var seld áskrifendum á 500 krónur, sem var fokdýrt. Sumarið ‘61 gerði ég mér ferð upp að Gljúfrasteini til Halldórs Laxness og færði honum bókina að gjöf. Það var í eina skiptið sem fundum okkar bar saman og var mér eftirminnilegt. Í bókinni er prósaljóðið 49 börn. Skömmu eftir útkomu bókarinnar hringdi í mig ung ekkja í Vestmannaeyjum, en maður hennar hafði drukknað nokkrum árum fyrr. Henni var mikið niðri fyrir og lét í ljós vanþóknun sína á ljóðinu. 49 BÖRN Nokkrum dögum síðar var farið að leika létt lög í útvarpið og sólin skein gul inn um gluggann til mín. Það hafði gengið á með veðrum og 49 börn höfðu misst pabba sinn eitthvað út í myrkrið. Þau mundu aldrei sjá pabba sinn meir og konurnar, sem áttu öll þessi börn endur- nýjuðust í sálinni eftir þessa skyndilegu ákvörðun náttúrunnar um að láta þá hverfa. Einhverjir menn stóðu utan við og biðu þess að nokkrar vikur eða mánuðir liðu. Og nú var farið að leika létt lög í útvarpið á ný. Sólin var orðin gul og þetta sem skeði þegar veðrin voru, það var allt horfið og 49 börn, sem hlustuðu á létt lög í útvarpinu, þeim datt bara í hug saltfiskur og ný ýsa. Fimm næstu ljóð eru úr Spíruskipi.¹⁷ SPÍRUSKIP Ég vildi óska að það kæmi spíruskip í kvöld. Spíruskip? Já, spíruskip. Veistu ekki hvað spíruskip er? Nei, ég heyrði aldrei spíruskip nefnt í mínu byggðarlagi. Það hlýtur að vera aumt byggðarlag sem ekki fær spíruskip. Þegar ég var strákur kom oft spíruskip. Strákarnir í þorpinu fengu vinnu þegar spíruskip kom. Gamlar konur unnu aldrei í spíruskipi. Þær unnu í saltskipi og reitarhúsi en aldrei í spíruskipi. Og hvers vegna í kvöld endilega spíruskip? Sérðu ekki sjóinn maður; hvað hann er sléttur? Hugsaðu þér spíruskip þarna úti í glampanum. Já, ég hugsa mér spíruskip úti í glampanum, og hvað svo? Það er greinilegt að þú veist ekki hvað spíruskip er. Já, ég veit ekki hvað spíruskip er. Hvað er spíruskip? Það er skip með spírur. Nú, skip með spírur. Já, það væri kannski ekki svo vitlaust að fá spíruskip í kvöld. AUGUN ÞÍN Aldrei hef ég vitað neitt svo svart eins og þau, þegar þögnin læðist eins og þokan inn í sál mína og hvíslar einhverju sem enginn veit. Aldrei vitað neitt svo svart og gott eins og augun þín BAKVIÐ SKUGGANA Manstu hvað við vorum glöð þegar við hittumst bak við skuggana þú og ég þú með brjóstin þín og ég bak við skuggana vorum svo glöð. Kysstumst rauðum vörum og ég sagði við eyra þitt: Gefðu mér sólskin. Og augu þín þögðu í dökku myrkri vorum svo glöð bak við skuggana þú og ég. EINMANA Í myrkri næturinnar gekk ég einmana út og hlýddi á kyrrðina. Undiraldan suðaði við steina og ilmur þangsins barst að vitum mínum. Og ég settist á stein og hlýddi. TRUFLUN Það var einu sinni kona og það var einu sinni maður og það var einu sinni lítið blóm og þegar nóttin kom og vafði örmum sínum um allt sem var ° ° ° þá hlógu allir í nágrenninu Árið 1961 gaf ég út ljóðabókina Djúpfryst ljóð, eins og áður er vikið að. Síðla sumars það ár flutti ég búferlum til Ameríku með konu og tvö börn, innritaðist í háskóla og gerðist að námi loknu fræðimaður og kennari. Í Ameríku dvöldum við í rúman áratug, lengstaf í Nashville í Tennessee og Bowling Green í Kentucky. Þá sneri ég aftur heim og hélt áfram uppteknum hætti við kennslu og fræðistörf, lengst af sem prófessor við Kennaraháskóla Íslands. Eftir 30 ára hlé frá skáldskapnum tók ég svo aftur upp þráðinn þar sem frá var horfið og hef síðan skrifað fjórar skáldsögur, eina ljóðabók, leikrit, kvikmyndahandrit og skáldævisögu, en það er önnur saga. Djúpfryst ljóð (1961) var að ýmsu leyti sérstök bók, titillinn súrrealískur, allur texti með lágstöfum og án helstu greinarmerkja, punktum og kommum. Bókin var aldrei kynnt fjölmiðlum og var aldrei til sölu í bókaverslunum. Upplagið var aðeins 75 eintök, þ.e. 12 eintök sem fóru á bókasöfn, 10 tölusett eintök, sem ég gaf nánum kunningjum og vinum og 53 gjafaeintök, sem ég sendi jafnmörgum listamönnum, sem ég hafði mest álit á og voru nöfn þeirra skráð aftast í bókinni. Tónninn í ljóðunum er ekki ólíkur því sem setti svip á Spíruskip, og eins og þá, allt órímuð ljóð og prósar. Sigurður A. Magnússon skrifaði ritdóm um bókina. Þar segir meðal annars: Það sem gerir þessa bók læsilega og með köflum þó nokkuð skemmtilega er tónninn í henni. Hann er kæringarlaus, léttur, einfaldur og líka stundum barnalegur. Höfundur gerir auðsæilega markvissa tilraun til að losa sig við allan hátíðleik og uppþembing. Hann rabbar blátt áfram og af næstum barnalegri einlægni við lesandann um hugðarefni sín, sem að vísu eru ekki alltaf sérstaklega rismikil, um það sem honum finnst merkilegt, hégómlegt, hlægilegt, alvarlegt, ískyggilegt eða sárgrætilegt. Stundum er hann sárgramur og bregður líka fyrir sig vandlætingu. Stíll ljóðanna er mjög losaralegur, eins konar léttur rabbstíll, þar sem lítt er hugað að hrynjandi eða byggingu yfirleitt. (...) Annars virðist kaldhæðnin og hálfkæringurinn láta Kormáki best. (...) Eitt ljóðanna er eins konar barnagæla í anda súrrealisma eða dadaisma, ég veit ekki hvort heldur er. Það er kallað „vögguljóð til íslands“, kostuleg smíð, en ekki laus við kímni. (...) Að öllu samanlögðu er þessi ljóðabók á ýmsan hátt nýstárleg, þó hún sé mjög misgóð og víða fljótfærnislega unnin. Heiti hennar virðist ekki vera í neinu samhengi við efnið, nema höfundurinn ætlist til þess að „frystingin“ forði ljóðunum frá gleymsku eða glötun. Hann mundi vera einn um þá trú.¹⁸ Fljótlega eftir útkomu bókarinnar var ég horfinn til Ameríku og vissi því lítið sem ekkert um afdrif bókarinnar utan þess ritdóms sem hér er vitnað til og birtist í Morgunblaðinu, sem ég fékk sem áskrifandi sent í sjópósti og þá venjulega heils mánaðar skammt í senn. Eitt ljóð bókarinnar nefndist ljóð um amstur lífsins. LJÓÐ UM AMSTUR LÍFSINS þegar heiður himinn færist yfir líf mitt og inn í líf mitt þegar ég finn að ég er bara góður strákur eitthvað sem kviknaði á fyrrihluta tuttugustu aldar og slokknar innan tíðar þá gleðst ég yfir hlutskipti mínu að eiga stóran djúpan stól og nóg að borða og drekka og eiga í vændum svefn og áhyggjuleysi út af axarsköftum komandi kyn- slóða ekki þarf ég að naga mig í handarbökin út af því að hafa æst konu mína upp í póli- tík svo hún fengi magasár af föðurlandsást eða sent börn mín út á strætin til að selja happdrættismiða til framgangs réttlætinu þegar heiður himinn færist yfir líf mitt finn ég hinn stóra tilgang í amstri lífsins í gleðinni í öllu nema myrkri lífsins Þetta ljóð virtist hafa vakið athygli einhverra á Morgunblaðinu því skömmu eftir útkomu bókarinnar birtist eftirfarandi skopstæling af ljóðinu í Mogganum. hraðfryst kvæði eftir Pálmar Hjálmár mikið finnst mér gott og dælígt að teygja úr skannkonum í volgu rúminu og finna að ég er bara lítill skemmtilegur prakkari sem er ógurlega salí yfir því að lifa á tuttugustu- öldinni og hafa nóg að éta og drekka og vera glaður yfir þessari hundslegu tilveru ójá það er sosum ekkert sérstakt sem ég hef að segja enda eru allar ljóðalindir botnfrosnar eins og við er að búast á atómöld en það er ósku gott að vera bara lítill prakkari sem á aur til að kaupa karamellur og brjóssyk þó atómöld sé og helrykið spásséri upp aðalgötuna Næstu ljóð eru öll úr Djúpfrystum ljóðum. FRELSISLJÓÐ neytið mjólkurafurða þér boðberar friðarins drekkið meiri mjólk æskulýður íslands svo að þjóð vor glati ekki sjálfstæði sínu meiri mjólk meira skyr meiri osta svo þjóð vor standi óflekkuð í moldroki atómaldar OFFJÖLGUN MANNKYNSINS eins og flóðbylgja rís fyrir augum okkar og eyrum offjölgum mannkynsins eins og nótt um miðjan dag vöknum til einnar hugsunar við sem höfum byggt hús yfir höfuð okkar til fimmhundruð ára HINN HVÍTSKÚRAÐI SONUR barn aldarinnar barn lífsins lukkunnar pamfíll hinn hvít- skúraði sonur tuttugustu ald- arinnar með hvíta fugla í aug- um mjólk í æðum syngur hvíta söngva um krossferðir gegn úr- kynjun kynkvíslarinnar stand- pínu unglinganna hinn alpínu- lausi náttúrulækningamaður íslands með lífspeki handa gelgjuskeiði lýðveldisins ÞEIR HLÓGU Í KÍNA þegar frægasti maður á fellsströnd dó þá flögguðu þeir á skarðsströnd en þegar frægasti maður á íslandi dó þá hlógu þeir í kína því þeir vissu ekki að þetta land væri til EKKI LENGUR ORÐ nú eru það ekki lengur orð sem geta frelsað eða bækur sem geta frelsað heiminn nú er það ekki lengur hróp út í nóttina sem getur frelsað nú er það ekkert ekkert meir sem getur frelsað heiminn RIDDARAKROSS MEÐ STJÖRNU nú skal ég segja þér að speki þín er eins og þungir steinar hlekkir um leggi þína og augu eins og gull og silfur þungir steinar sem berjast fyrir augum þínum og sál þinni eins og ruggustólar hins borgaralega lífs er speki þín eins og gamall maður sem deyr með stórriddarakross fálkaorðunnar HAUSTLJÓÐ þú komst inn í líf mitt eins og litlar hvítar pillur komst inn í hús mitt eins og sólskin eins og margar litlar hvítar pillur eins og dropar af sólskini inn í líf mitt komst þú einn dag um haust inn í hús mitt eins og snjór inn í líf mitt HVÍ SKYLDUM VÉR DÁ hví skyldum vér dá rautt blóð vér sem höfum storknað í menningunni rennandi blóð vér sem höfum kastað fyrir borð losta vorum vér geldingar afsprengi hins menntaða þjóðfélags ekki rautt blóð vér flibbamenn hvít lík vér sem höfum storknað í menningunni BARN SEM DEYR eins og perla í lófa mínum dó út í myrkrið líf þitt bros þitt gleði þín dó út í myrkrið og ég sá þig aldrei meir hvarf út í myrkrið líkt og hlátur æskunnar eins og glöð augu eins og hjartað í brjósti mínu dó út í myrkrið líf þitt og samt brosir fólkið í húsunum þó að æska þín hafi stirðnað út í myrkrið þó að augu þín hafi brostið þú sem varst með sólina í augum þínum brosir fólkið í húsunum og man ekki lengur að þú varst til hvers vegna komstu í lófa minn eins og lítil perla inn í líf mitt eins og örlítil bæn hvers vegna VÖGGULJÓÐ TIL ÍSLANDS (leikið undir á sítar) það er maðurinn með munninn þessi með löngu puttana þessi sem klípur augu barnanna og lætur þau detta h o p p a n d i oná stóra hvíta diskinn sinn þessi með munninn þessi með löngu puttana opnaðu gluggann gunna ég vil sólskin ég vil sjá það skína á perlurnar mínar gunna heyrirðu hvað ég segi skína á perlurnar mínar segir maðurinn með löngu puttana ekki færð þú að klípa gunna klípa augu pí-í-í-nulítilla barna einso fílapensla oná diskinn þinn og ekki færð þú að stinga göfflunum í þessar stinnu sleipu litlu kúlur og ekki færð þú að borða augu litlu barnanna gunna (sem ert búin að opna svo oft gluggana að það er komið sigg í lófana) aumingja gamlakonan með skýluklútinn sinn ég held ég gæti gubbað á hana nú er hún hætt að segja: „aumingja börnin sem misstu augun sín“ nú er hún hætt að sjá þessi litlu kringlóttu - augu smábarna - ekkert nema þjáninguna fyrir mig og siggið í lófunum ég gæti gubbað á hana aumingja gömlukonuna með skýluklútinn sinn segir maðurinn með munninn þessi með löngu puttana. ÞJÓÐHÁTÍÐARLJÓÐ (Þjóðhátíð Vestmannaeyja) hátíð fengitímans hófst í dag með því að nokkrir prúðbúnir fótboltamenn drógu þúsund fána til himins tjöldunum hafði verið slegið upp og æskan flaut eins og hunang á saumlausum sokkabuxum um hátíðarsvæðið þegar prófessor rikkharður hafði lagt blessun sína yfir stórhátíð fengitímans þá bauluðu kýrnar í Dölum og kirkjukórinn söng við mikinn fögnuð sólarinnar NÓTT ÞÍN um nótt þína hefur hugur minn reikað og spurt um nótt bak við þína glugga reikað í þögn og fundið þinn eigin hjartslátt við brjóst mitt nótt þín er myrkur í huga mínum bakvið þína glugga SVO ÞÆR MEGI KÆLA gefið mér ósnortnar konur í milljónatali saklausar hvítar hógværar svo ég geti kennt þeim um lífið hver skyldi efast um réttlætið í milljónatali svo þær megi kæla blóðið í æðum mínum saklausar hvítar hógværar EYRARBAKKI OG STOKKSEYRI gefið okkur hana gómóru á gullskóm með bikar handa vörum okkar að dreypa á með líf handa fingrum okkar að þukla á hana gómóru til að frelsa okkur vinur hefurðu gengið um götur sódómu hefurðu staldrað við lítið götuhorn í skugga séð hláturinn fljóta útyfir strætin eins og perlur hefurðu glaðst yfir rauðu blóði hefurðu fundið greddu alheimsins á götum sódómu í blóði þínu II. Jóhannes úr Kötlum og Steinn Steinarr Þegar ég fæddist átti ég ekki bara eina móður heldur tvær: Jóhönnu, þá sem ól mig og Ingigerði, þá sem ól mig upp. Þær voru saman á heimilinu þar til ég varð 5 ára. Þá flutti Jóhanna burt. Mér skilst að þann tíma sem þær unnu saman að uppeldi mínu hafi þær ævinlega verið sammála þar til kom að þeirri örlagaríku ákvörðun að velja mér nafn. Jóhanna sagði: Hann skal heita Bragi Straumfjörð. Ingigerður sagði Kormákur. Jóhanna hafði betur. Foreldrar Jóhönnu bjuggu á Skálatóftum á Skarðströnd þegar hún var stelpa. Og þegar hún skyldi fara í skóla var hún send sem matvinnungur að bænum Belgsdal í Saurbæjarhreppi. Kennarinn hét Jóhannes B. Jónasson, eins og hann skrifaði nafn sitt. Vorið 1922 útskrifaði hann tíu fullnaðarprófsbörn úr farskóla hreppsins og í þeim hópi var auk Jóhönnu strákurinn Aðalsteinn Kristmundsson, sem seinna var betur þekktur undir skáldanafninu Steinn Steinarr. Ég rifja þetta upp hér vegna þess að ég var aðeins barn að aldri þegar ég heyrði talað um Stein Steinarr og kynntist ljóðum Jóhannesar, sem Jóhanna hafði mikið dálæti á. Hún las eða þuldi fyrir mig ljóð kennara síns, sem þá hafði tekið sér skáldanafnið Jóhannes úr Kötlum. Þannig var það að Grýlukvæði Jóhannesar í bókinni Jólin koma, urðu fyrstu ljóðin sem ég lærði utanað, ef undan eru skilin einstök erindi úr Passíusálmunum sem prestsfrúin hún fóstra mín lét mig læra, alls um 20 stykki, og flytja upphátt á hverju kvöldi undir svefninn. Jóhannes úr Kötlum [Jóhannes Bjarni Jónasson] (1899-1958). Jóhannes úr Kötlum er eitt af stóru nöfnunum í íslenskri bókmenntasögu. Hann var einstaklega hugljúf persóna, trúmaður en jafnframt eitilharður byltingarsinni sem barðist gegn hverskonar ranglæti, fyrir málstað lítilmagnans, fyrir málstað Íslands og fyrir málstað alþýðu allra landa. Um það leyti sem átökin hófust um fríljóðið söðlaði Jóhannes yfir (fyrst um sinn undir dulnefninu Anonymus) og tók sér stöðu í fararbroddi þeirra ljóðskálda sem ortu órímað, þýddi órímuð ljóð á íslensku og gerðist atómskáld. Í stórum dráttum má greina þrjú tímabil í ljóðagerð Jóhannesar: Fyrst hið þjóðlega og trúarlega tímabil fram til 1935, þá hið pólitíska tímabil meðan hann orti einungis hefðbundið fram til 1948. Og þá tímabil fríljóðsins án þess þó að draga mikið í land sem byltingarsinnað baráttuskáld. Á formbyltingartímabilinu, sem ég hef afmarkað við árin 1948-68, komu út eftir Jóhannes úr Kötlum ljóðabækurnar: Annarlegar tungur (1948), Hlið hins himneska friðar (1953), Þú leggst í grasið (1954), Sjödægra (1955), Óljóð (1962) og Tregaslagur (1964). Bækurnar frá 53 og 54 voru ortar í hefðbundnum stíl en hinar allar órímað. Eftir Jóhannes birtist fjölda ljóða í bókmenntatímaritum, aðallega í Tímariti Máls og menningar en einnig í Rétti, Birtingi og Eimreiðinni, alls um 60 ljóð í tæplega 30 tölublöðum. Árið 1954 birtust einnig eftir hann sex ljóð í ljóðasafninu Svo frjáls vertu móðir, sem Kristinn E. Andrésson ritstýrði. Hér eru birt 5 af ljóðum skáldsins; fjögur úr Sjödægru og eitt úr Tregaslag.¹⁹ Ljóðið Kalt stríð er dæmigert baráttuljóð eldhugans Jóhannesar úr Kötlum. Í Mater Dolorosa bregður hann upp mynd af jólaguðsþjónustu í sveitakirkju þar sem spurt er: Hvar er guð?. Hin þrjú ljóðin eru öll lýrísk, litrík, stundum tregafull og loks glettin og dálítið tvíræð. Að ytra formi eru þau öll dæmigerð atómljóð. KALT STRÍÐ Þetta er ekki blóð. þetta er ekki sú sanna uppspretta hjartans þetta er ekki straumfall ástarinnar þetta er ekki lækurinn ekki áin ekki fljótið ekki hafsjórinn sem litar líf vort rautt. Þetta mórauða skólp sem hnígur þyngslalega um æðar vorar það er ekki mannsblóð ekki hinn skapandi lífsflaumur kynslóðanna heldur tóbak og kaffi og brennivín. Þurfum vér þá svipuhögg í andlitið þarf að brenna land vort svívirða konur vorar henda börn vor á byssustingjum til þess að blóð vort verði rautt og heitt til þess að blóð vort verði lifandi til þess að blóð vort verði ósvikið mannsblóð? Verður blóð vort þá fyrst rautt og heitt og lifandi þegar vér liggjum helsærðir í valnum og það fossar niður í rúst vorrar glötuðu ættjarðar? MATER DOLOROSA (7) Manstu á jólunum þegar við fórum til kirkju og þú hvíslaðir við dyrnar: hér er guð. Manstu undrandi kertaljósin sem blöktu á hjálminum: gjafir hinna fátæku hinna þreyttu. Manstu spurula tónana sem flögruðu um hvelfinguna: bænir hinna syndugu hinna auðmjúku. Og manstu þegar maður með gullkross á baki sneri sér að okkur og söng drottinn sé með yður hvernig ég skimaði titrandi um allt hið mikla hús greip í skúfinn þinn og stundi: hvar er guð? TUNGLSKINSNÓTT Ef ég væri karlinn í tunglinu mundi ég gretta mig framan í bísperrt mannkertin niðri á jörðunni og kalla byrstur til þeirra strax í nótt: hugsið þið um ykkur sjálf og látið mig í friði. FJÖLL Mín fjöll eru blá mín fjöll eru hvít lífsins fjöll við dauðans haf. Mín fjöll eru sannleikans fjöll blátt grjót hvítur snjór. Mín fjöll standa þegar lygin hrynur mín bláu fjöll mín hvítu fjöll. SÍÐASTI VALSINN Hægan! ástin mín sefur: haustblærinn kom inn um gluggann og vaggaði henni í ró. Hægan hægan! ástina mína dreymir: hún ekur í gullkerru um vetrarbrautina stjörnurnar syngja henni söng. Hægan hægan hægan! ástin mín sefur ástina mína dreymir og nú vaknar hún aldrei framar aldrei aldrei framar. Steinn Steinarr [Aðalsteinn Kristmundsson] (1908-1958). Steinn Steinarr var orðsnillingur. Orð hans voru myndræn, meira í ætt við list en rök. Hann var listmálari orðsins og myndhöggvari setninga. Hann var ekki prédikari, ekki ádeiluskáld þótt slíkt væri oft skáldlegt viðfangsefni hans. Hann gekk frjálslega og kinnroðalaust um forðabúr annarra skálda og smíðaði ný listaverk ljóða. Hann sagði stór orð, tók mikið uppí sig, bjó til gestaþrautir en gaf engin svör. Steinn varð fljótlega átrúnaðargoð skálda og bókmenntalegra kaffihúsaspekúlanta. Og þegar hann mælti hin magnþrungnu orð að hið hefðbundna ljóðform væri dautt fórnuðu sumir höndum, aðrir brostu í kampinn og enn aðrir beygðu kné sín og sögðu: Maðurinn hefur talað. Steinn Steinarr hafði glögga tilfinningu fyrir töfrum hins hefðbundna ljóðforms. Hann var módernisti við háborg skálda. Og þegar átökin um frjálst ljóðform stóðu sem hæst tók hann sér stöðu í fylkingarbrjósti formbyltingarskálda og gerðist atómskáld. Í grein sem birtist í Lífi og List 1950 er Steinn Steinarr t.d. nefndur „æðsti prestur atómskáldanna.“²⁰ Í Tímanum og vatninu vitnar Steinn í orð bandaríska skáldsins Archibald MacLeish: „A poem should not mean but be.“ Þessi orð segja mikið til um afstöðu Steins árið 1948 þegar bókin kom út. Ég kynntist Steini aldrei persónulega. Ég sá hann nokkrum sinnum álengdar þar sem hann sat í kunningjahópi inni á Hressingarskála. Einnig þegar hann snaraði sér út um dyrnar á veitingahúsinu í svörtum, skósíðum vetrarfrakka og skálmaði áfram upp Austurstrætið við annan eða þriðja mann. Ég kannaðist við Berg Pálsson sem oft var í þessum félagsskap og léttskáldið Leif Haraldsson. Ég þekkti vel heimilisfólkið í Granaskjóli 19, Magnús og Áslaugu á Heygum. Steinn leigði þar uppi á loftinu um tíma. Steinn orti ekki mikið síðasta áratuginn, en hann lést 1958. Þó birtust á annan tug ljóða eftir hann í tímaritum, aðallega í Nýju Helgafelli en einnig í Lífi og List, Tímariti Máls og menningar og Birtingi. Þrjú ljóð Steins fylgja hér; öll úr Tímanum og vatninu.²¹ TÍMINN OG VATNIÐ (9) Net til að veiða vindinn: Flýjandi djúpfiski hlaðið glæru ljósi einskis. Sólvængjuð hringvötn búin holspeglum fjórvíðra drauma. Týnd spor undir kvöldsnjó efans. Net til að veiða vindinn: Eins og svefnhiminn lagður blysmöskvum veiðir guð. TÍMINN OG VATNIÐ (21) Rennandi vatn, risblár dagur, raddlaus nótt. Ég hef búið mér hvílu í hálfluktu auga eilífðarinnar. Eins og furðuleg blóm vaxa fjarlægar veraldir út úr langsvæfum líkama mínum. Ég finn myrkrið hverfast eins og málmkynjað hjól um möndul ljóssins. Ég finn mótspyrnu tímans falla máttvana gegnum mýkt vatnsins. Meðan eilífðin horfir mínum óræða draumi úr auga sínu FORMÁLI Á JÖRÐU Út í veröld heimskunnar, út í veröld ofbeldisins, út í veröld dauðans sendi ég hugsun mína íklædda dularfullum, óskiljanlegum orðum. Gegnum myrkur blekkingarinnar, meðal hrævarloga lyginnar, í blóðregni morðsins gengur sorg mín gengur von mín gengur trú mín óséð af öllum. Djúp, sár og brennandi. Óséð af öllum. Svo að ljóðið megi lifa, svo að andinn megi lifa, svo að guð megi lifa. III. Jón úr Vör Jón úr Vör [Jón Jónsson] (1917-2000). Jón úr Vör var skáldið sem skrifaði Þorpið. Hann var skáld prósaljóðsins, skáldið sem sagði sögu af mannlegum samskiptum, af lífinu í þorpinu við sjóinn þar sem lesandinn verður þátttakandi í ljóðinu. Jón úr Vör var róttækur formbyltingarmaður en málaði myndir sínar mildum litum. Hann var ekki vandlætingasamur og ekki ádeiluskáld. Hann flutti engan sérstakan boðskap, sagði sína sögu sem lesandinn skynjaði. Jón úr Vör var afkastamikið ljóðskáld og var í fararbroddi þeirra skálda sem ortu nær eingöngu óhefðbundið meðan hefðbundið ljóð var nær alsráðandi. Þorpið kom fyrst út 1946 en var síðan endurútgefið 1956 og hafði mikil áhrif meðal skálda og varð strax tilefni langvarandi orðaskaks um það hvort prósaljóðið væri ljóð eða lausmálstexti. Eins og fram kom í upphafi þessarar greinar lét Halldór Laxness í ljós þá skoðun að prósi væri alls ekki ljóð. Steinn Steinarr sagði þegar hann var spurður álits á Þorpinu og öðrum skáldskap Jóns úr Vör: „Það er naumast á nokkurs annars manns færi að þræða það einstigi milli skáldskapar og leirburðar sem hann fer.“²² En hvað um það Jón var mikið atómskáld og naut almennt mikillar viðurkenningar meðal skálda og rithöfunda. Ég kynntist honum aldrei persónulega en varð strax hrifinn af ljóðum hans. Á formbyltingartímabilinu komu út þessar ljóðabækur eftir Jón úr Vör: Með örvalausum boga (1951), Með hljóðstaf [safn eldri ljóða: Ég ber að dyrum (1937) og Stund milli stríða (1942)] (1951), Vetrarmávar (1960), Maurildaskógur (1965), Ég ber að dyrum (2. útg. 1966), 100 kvæði (1967) og Mjallhvítarkistan (1968). Þá birtist einnig á þriðja tug ljóða, þýddra og frumsaminna, eftir skáldið í ellefu tölublöðum í þrem tímaritum, aðallega í Birtingi, en einnig í Félagsbréfum og Dagskrá. Loks birtust 14 ljóð eftir Jón úr Vör í Ljóðum ungra skálda 1944-54. (1954). Ég birti hér þrjú af ljóðum Jóns úr Vör. Tvö þau fyrstu birtust í ljóðabókinni Með hljóðstaf en það þriðja er úr Vetrarmávum.²³ ÉG BER AÐ DYRUM Ég er rukkari. Í morgun hringdi ég dyrabjöllu eins glæsilegasta hússins í bænum. Það er húðað utan með hrafntinnu og tröppurnar eru úr silfurbergsmulningi. Ung stúlka kemur til dyra, hún er í ermalausum morgunkjól. Það er vinnukona. -Er húsbóndinn við? spyr ég og hampa reikningnum. -Nei, hann er nýgenginn út. Röddin er stoltlaus og þýð. -En frúin? spyr ég með hægð eftir hikandi þögn. -Ekki heldur, og brosir. Ég þakka, tek ofan hattinn og hneigi mig. -Sælar, hvísla ég. -Sælir. Um leið og ég loka hliðinu lít ég snöggvast til baka, hún stendur þá ennþá í dyrunum, brosir til mín bláum augum og rauðum vörum. Svo geng ég frá húsi til húss, frá dyrum til dyra, allan daginn frá morgni til kvölds, alls staðar illa þeginn, óvelkominn gestur og viðtökurnar eftir því. Eins og ég, vesall rukkari, eigi sök á kreppunni, atvinnuleysinu og öllum vandræðum skuldunautanna? Og eitt er víst: að fæstir eru fúsir til að borga, flestir auralausir, að minnsta kosti í svipinn. Komdu á morgun, góði, segja þeir, seinna, í miðri vikunni, um mánaðamótin, einhverntíma, aldrei. Og loks er dagurinn á enda og ráp mitt stöðvað, hvíld, þögul þungbúin nótt. En blóð mitt kyrrist ekki, það slær enn í takt við hringiðu dagsins og strætaysinn, æst og óstöðvandi. Og hún, þessi fallega vinnukona, sem fann skyldleika okkar í umkomuleysinu, undirgefninni, hún brosir í hug mínum, hlær í þögninni. Á morgun? Hver veit hvað gerist á morgun? Kannski eitthvað skrítið, eitthvað fallegt. Hver veit. VOPNAÐUR FRIÐUR Gömul fallbyssa í grónu virki horfir til himins hljóðu auga, - og fugl hefur gert sitt fyrsta hreiður og valið því stað í víðu hlaupinu. VATNSDALSHÓLAR Sakamannshöfuð hefur sofið í þessum mosa í tvær aldir. Átta puntstrá standa öll sumur, eins og hljóðir líkmenn við ósýnilega kistu. IV. THOR Thor Vilhjálmsson (1925). Með útkomu bókarinnar Maðurinn er alltaf einn kvaddi sér hljóðs sá módernisti sem átti eftir að rísa hæst allra íslenskra skálda og rithöfunda á síðari hluta 20. aldar. Og þegar litið er yfir tæpan sex áratuga starfsferil má óhikað telja Thor Vilhjálmsson jafnbesta rithöfund Íslands fyrr og síðar. Frumbók hans, Maðurinn er alltaf einn, vakti strax mikla athygli, einkum meðal ungra skálda og bókmenntaspekúlanta. Bókin var að því leyti sérstök að menn vissu varla hvort þarna væri á ferðinni ljóðabók eða smásagnasafn, og enn í dag, þegar þetta er skrifað, er þessi bók skráð sem skáldsaga/smásögur í flokkunarkerfi íslenskra bókasafna. Þótt Thor hafi strax í upphafi ferils síns ort órímuð ljóð og prósa og verið afkastamikill þýðandi órímaðra ljóða var persónulegur stíll hans strax það sérstakur að bókmenntarýnendur veigruðu sér við því að telja hann í hópi atómskálda, þar sem hann átti tvímælalaust heima. Ástæðan kann ef til vill að liggja í því hve óljós mörkin hafa verið í skáldskap Thors milli ljóðs og lausmálstexta, milli prósa og smásögu og milli ljóðrænna þátta, sem ég kalla svo, og skáldsögunnar. Við þetta má einnig bæta, hversu mjög gætir í verkum Thors áhrifa frá öðrum listgreinum: klassískri tónlistað, myndlist, leiklist og jafnvel listdansi; skáldið og rithöfundurinn birtist sem fjöllistamaður, sem erfitt er að flokka eða eyrnamerkja. Slík einkenni falla illa að stöðluðu flokkunarkerfi bókmennta. En þótt Thor hafi frá upphafi og æ síðar skipað sér í raðir rithöfunda var hann á þessum árum atómskáld. Thor var einn af ritstjórum Birtings allt Birtingstímabilið. Þar birtust eftir hann tæpir þrír tugir þýddra ljóða og nokkur frumsamin. Þá birtust einnig frumsamin ljóð eftir hann í tímaritunum Lífi og List og Vaka. Ljóð og ljóðræn skáldverk sem komu út eftir Thor fram til ársins1968 voru: Maðurinn er alltaf einn (1950), Dagar mannsins (1954), Andlit í spegli dropans (1957) og Fljót fljótt sagði fuglinn. (1968). Hér verða birt fjögur af ljóðum Thors, eitt órímað og þrjú prósaljóð. Þrjú þau fyrstu birtust í Maðurinn er alltaf einn og það fjórða í Andlit í spegli dropans.²⁴ HAUST Haustgráir dagar horfa hniptu höfði á Mig manninn sem gengur um veginn En laufið sem liggur látið undir fótum mínum þegir meðan einhver aleinn fer um endalausan veginn Það er ég sem leita míns eigin skugga án þess að finna því ég er Hann og enginn finnur sjálfan Sig Vitandi þetta fer einhver ennþá um veginn Undir þreyttum augum haustgrárra daga sem horfa þöglir SÖKNUÐUR Að hinni hljóðu strönd læðast léttar bárur með ljúfa söngva úr fjarlægu landi. Og þær hvítna augnablik þegar þær mæta svörtum steinum fjörunnar og lýsa dökkan sand- inn ofan við steinana. Í ljúfsáru tónverki þeirra er söknuður mannsins sem þráir konuna sem hann heldur að hann hafi einu sinni átt endur fyrir löngu. En myrkrið hefur borið hana óravegu burt í faðmi sér og hann hefur gengið einn um dimman skóginn og leitað hennar. Þreyttur á þröngum stígum skógarins þar sem rauðir fugl- ar fljúga frá skörðum mána til blaðlausra greina og sitja þar þögulir og bíða þess að hann deyi. Hann sezt við gróðurlausa ströndina og hlustar á léttar bárur bera kveðju frá ófundnum ströndum unaðar og horf- ir á þær hvítna við svarta steina fjörunnar. Og þær vagga honum til svefns. Sofa sofa sofa rótt. LJÓÐ Þegar myrkar krónur svartra trjáa lykjast um gult fiðrildi sem flaug að morgni úr rauðum viðum til sólar og draumur mannsins með síðar hærur hnígur hokinn á bakka fljótsins og horfir á tóna í gárum vatnsins horfir konan unga með dökku augun hissa á krossinn á grónu leiði barns síns. ÞEGAR MAÐURINN KOM Konan hafði einmitt setið svona þegar maðurinn kom inn og beðið eftir honum með óþreyjufullu hjartanu og í huganum, hin vínþrungnu ský að sigla fjólubláleit af stór- um reisum um hugarplanið og hann var alltaf að hugsa á leiðinni: hvernig verður það að sjást aftur eftir svo langan tíma og margt á milli borið og hvernig verður að sjást aftur, og þetta var hún að hugsa meðan hún beið við gluggann sinn og horfði út á götuna og sá hann svo koma fyrir hornið og ganga agnarsmár eftir gangstéttinni fyrir neðan hana, og hann hugsaði: kannski er hún í glugganum og sér mig koma núna og hvað ætli hún hugsi? hugsaði hann, og hún horfði á hann koma lítill svartur depill sem færðist áfram eins og furðulegt dýr að synda í tjörn en þú horfir ofan af blásvörtum háum hamri um kvöld, og hann leit ekki upp. Svo beið hún eftir því hann kæmi og hugsaði: nú er hann í lyftunni sem fer svo ofurhægt og ljósin milli hæða varpast á andlit honum eins og mjólk sem er skvett flöt- um lófa og skuggarnir koma og eru tré í skógi þegar þú horfir út úr rafmagnslestinni sem brunar með þig, hvað? hvert? og hann hugsaði: maður er mörg ár að fara upp á sjöundu hæð. Hún skynjar hvar hann gengur eftir dúnmjúku flosi hinna löngu mjóu ganga gistihússins sem krókast og krækjast endalaust og honum finnst hann sé að ganga á mosa uppi í sveit: og það er svo langt langt síðan svo afar langt að mosinn dúaði undir fótum grár og stundum hvítur í hrauninu og myndir hraunsins blágráar fjólublá- ar og rauðar, steingerður varanleikinn úr hrópum dæmdra sálna sem í árdaga gusu út um opinn strjúpa landsins og frusu utan á mörkinni allri og hann hafði beygt sig niður og strokið hendinni eftir mosanum eins og snögghærðum kolli á barni, og svört moldin undir: sat þann daginn og teiknaði fjarlægum fingri ósnertandi mosann hvíta, hugs- aði: manstu gróður furðulegra gerla sem heilla þann er kemur aðvífandi og horfir í smásjána án þess að ætla sér að rjúfa leyndardóminn en lítur undrið af lotningu, og hún fann hann gekk inn ganginn og hætti að teikna í öskuna með svartyddum gandi brunninnar eldspýtu og nú var hann að koma, var hann að koma? Hann var að koma: koma inn. Það var barið dura: Kom inn. V. Svafár Jónas E. Svafár [Jónas Svafar Einarsson] (1925-2004). Það hefur stundum verið sagt að Jónas E. Svafár hafi verið hið eina, sanna atómskáld, og er þá kannski höfð til hliðsjónar fyrirmyndin sem Kiljans skapaði í Atómstöðinni. Það sem einkennir Jónas E. Svafár og skilur hann að frá öðrum skáldum tímabilsins er leikur hans með orð og tvíræð og ögrandi þjóðfélagsádeila hans sem féll þó aldrei í þá gryfju að verða þunglamaleg vandlætingarpredikun. Hann var upp á kant við stjórnvöld, við herinn, við kirkjuna og samfélagið, en stíll hans var glettinn og oft gáskafullur og ytra form ljóðsins var hnitmiðað og stílhreint. Ég kynntist Jónasi Svafár á nokkrum gleðskaparstundum síðustu árin áður en ég flutti með fjölskyldunni til langdvalar í Ameríku. Ég minnist Jónasar sem mannsins sem gekk utan vegar en var alltaf sjálfum sér samkvæmur. Hann var ekki margmáll en bjó yfir einhverjum persónueinkennum, ekki beint persónutöfrum, sem ég dáðist að. Mörgum árum seinna heimsótti ég þennan gamla félaga þar sem hann dvaldi sem sjúklingur á hæli. Þá þótti mér Bleik brugðið. En þannig er lífið. Í minningunni um þennan óvenjulega listamann geymi ég samt margar myndir, sem ég hef enn ánægju af að skoða. Hann var engum líkur. Eftir Jónas E. Svafár liggja þrjár ljóðabækur og allar myndskreyttar af honum sjálfum. Bækurnar eru: Það blæðir úr morgunsárinu (1952), Geislavirk tungl (1957) og Klettabelti fjallkonunnar (1968). Á árunum 1957-59 birtust átta ljóð hans í tímaritum, oftast myndskreytt: tvisvar í Birtingi, og einu sinni í hverju þessara: Dagskrá, Nýju Helgafelli, Félagsbréfum og Forspili. Þá birtist ljóð eftir hann í Ljóðum ungra skálda 1944-54 (1954) Hér birtast 5 ljóð skáldsins. Fyrst er það ljóðið Það blæðir úr morgunsárinu úr samnefndri bók. Næstu tvö eru úr Geislavirk tungl og tvö þau síðustu úr Klettabelti fjallkonunnar.²⁵ ÞAÐ BLÆÐIR ÚR MORGUNSÁRINU á heimskringlu heilans hanga beinagrindur í faðmlögum augnatóftir tækninnar gráta blóði herjanna vinna vélbyssur að vélritun á sögu mannsins skríða drekar eða sýklar inní morgunsárið af skýjum hugmyndanna steypast vetnissprengjur uppúr gufuhvolfinu spennast dauðateygjur eldsins FRELSI með herópið úr krossferð rauða hersins flaug vængbrotin farfuglahreyfing á máttarvöldin eftir herferð rauða krossins varð jarðarför skýjaborgarstjórans að kröfugöngu náttúrulækningafélagsins en á varðbergi við hrafnaþing hvíta hússins stigu grímumenn þarfasta þjónsins í stólfætur með táragas ÍSLAND mold minnar hjartarótar heiður himinninn yfir hvítu myrkrinu fyllist af hrísgrjónum HNATTSPYRNA frá miðjarðarlínu að heimsskauti hófst framsóknin með liðhlaupi úr jarðarför heimsveldisins fótgöngulið skotanna fékk veröldina á heilann og setti heiminn á höfuðið en fangavörður ríkismarksins steig hnettinum til höfuðs og víkingar stormsveitanna skoruðu með leiftursókn í samvinnuspyrnu á markmiðið en tunglið flaug með öndvegissúlum í sjöstjörnunnar eyðimörk HERNÁM kveldúlfur varð lík í lestinni en hvítasunnumenn töluðu biskupstungum við hamrafell voru kýr á beit en úr mjólkursölu samvinnufélagsins sjúga gullkálfarnir steinolíu esjan er strönduð í hvalfirði með sundmót keflavíkur og sendir neyðarskeyti á þingvöll ami go home sweet home VI. Einar Bragi og Hannes Sigfússon Einar Bragi [Einar Bragi Sigurðsson] (1921- 2005). Einar Bragi var víðlesinn og óvenju vel heima í innlendum og erlendum bókmenntum, einkum ljóðlist. Hann var fagurkeri og hann var pólitískur vakningapredikari og þar var hann á heimavelli. Gott dæmi er ljóðið Kveðjuhátíð, sem hér fylgir ásamt fleiri ljóðum skáldsins. En ljóð hans voru innanhússljóð, hömruð saman við skrifborðið, þar sem ljóðmyndir skáldsins voru oft úr tengslum við hinn lifandi raunveruleika, jafnvel naívísk eins og í meginstefinu „svanur á báru“ í Haustljóði á vori 1951 og í samnefndum titli ljóðabókar. Einar Bragi var mikill leiðtogi og vinsæll forystumaður og sáttasemjari innan Birtingshópsins og meðal atómskálda almennt. Hann var einn af ritstjórum Birtings, skrifaði ritdóma, tók viðtöl og var afkastamikill ljóðaþýðandi og orti jöfnum höndum hefðbundin og órímuð ljóð. Einar Bragi fór ekki leynt með þá skoðun sína að ljóð ættu að hafa boðskap, í það minnsta ættu þau að segja sögu, koma einhverjum upplýsingum á framfæri. Til samræmis við það lýsti hann því yfir í Birtingsgrein að hann skildi ekki hugtakið „Listin fyrir listina.“²⁶ Ég er frekar á því að boðunar- og innrætingarmarkmið skáldsins hafi ekki alltaf fallið vel að lýrískri byggingu ljóðanna og dregið úr léttleika þeirra. Á umræddu formbyltingartímabili komu út þessar ljóðabækur eftir Einar Braga: Eitt kvöld í júní (1950), Svanur á báru (1952), Gestaboð um nótt (1953), Regn í maí (1957) og Hreintjarnir: ljóð 1950-1960 (1960). Þá birtust einnig ljóð eftir hann í Ljóðum ungra skálda 1944-54 (1954), Svo frjáls vertu móðir (1954) og 6 ljóðskáld (1959). Einar Bragi birti ekki ljóð í öðrum tímaritum en Birtingi. En þar skrifaði hann mikið sem aðalritstjóri og þar á meðal birtust eftir hann í 15 tölublöðum á fjórða tug þýddra ljóða og tveir tugir frumsaminna. Hér eru birt fjögur af ljóðum Einars Braga. Það fyrsta er úr ljóðabókinni Eitt kvöld í júní, næsta í Gestaboð um nótt og tvö þau síðustu úr Regn í maí.²⁷ KVEÐJUHÁTÍÐ 30. marz og þjóð mín kemur í þúsundatali á Austurvöll sólin skín heitt frá himninum blá í húsinu grá við Austurvöll er dimmt hetjurnar okkar hafa flúið ljósið úti- úti teygjast 10 þúsund hendur til himins og 10 þúsund heitar raddir hrópa í himininn Ísland ögrum skorið eg vil nefna þig inni inni falla á þilið 37 skuggar 37 handa með löngum snyrtum nöglum afrekið er unnið feldurinn blái blaktir í golunni dapurt og þjóðin mín stendur hnípin á strætinu og grætur stendur í amrískum gasmekki og grætur og mærin bjarta er stóð hér við um stund um stund á leið úr dýflissunni dönsku hverfur á brott í hvítum reyk í fylgd með fangaverði fjarska sjúkum í sömu átt og sólin hneig en fallþung er Þjórsá þyngra streymir Bláá saman renna um síðir öflugt er andsvar djúpsins fljótið kyrra breiða kæfir logann sem eyðir aftur rís sól í austri k e m u r þ j ó ð i n á Þ i n g v ö l l HAUSTLJÓÐ Á VORI 1951 Ein flýgur sönglaust til suðurs, þótt sumartíð nálgist, lóan frá litverpu túni og lyngmóa fölum, þytlausum vængjum fer vindur um víðirunn gráan. -Hvað veldur sorg þeirri sáru, svanur á báru? Misst hefur fallglaður fossinn fagnaðarróminn, horfinn er leikur úr lækjum og lindanna niður, drúpir nú heiðin af harmi og hörpuna fellir. -Hvað veldur sorg þeirri sáru, svanur á báru? Felmtruð og þögul sem þöllin er þjóðin mín unga, brugðið þér sjálfum hið sama: þú syngur ei lengur, þeyrinn ber handan um höfin haustljóð á vori. -Hvað veldur sorg þeirri sáru, svanur á báru? CON AMORE Ég elska konuna nakta með næturgala í augum: nývaknaða angandi lilju laugaða hvítri morgunsól, konuna unga ólétta með knapprauð blóm á bleikum þúfum þreyjulaus af þrá eftir þyrstum hunangsfiðrildum, konuna stolta sigurglaða sýnandi öllum heiminum sinn vorsána frjóa akur þar sem undrið vex í myrkri moldinni gljúpu: vex. Í APRÍL ég andvarinn við rúðu þína ó sextán ára og mildum breyskum höndum brjóst þín og hörundsmjúkar axlir hárið laust og ljósið hin ljúfu fyrirheit hjá litlu frjói í apríl ég andvarinn ó brjóst þín Hannes Sigfússon (1922-1997). Hannes Sigfússon skrifaði fjórar ljóðabækur á tímabilinu: Dymbilviku (1949), Imbrudaga (1951), Sprek á eldinn (1961) og Jarteikn (1966). Fram til ársins 1968 birtust ljóð hans alls 20 sinnum í þessum tímaritum: Tímariti Máls og menningar, Birtingi og RM: ritlist og myndlist; alls 32 ljóð: 17 frumsamin og 15 þýðingar. Þá birtust ljóð eftir Hannes í ljóðasöfnunum: Svo frjáls vertu móðir og Ljóð ungra skálda 1944-54, hvort tveggja 1954. Fyrri ljóðabækurnar tvær, Dymbilvika og Imbrudagar eru myndríkar og leiftrandi skáldskapur þar sem myndhverfingar eru alsráðandi, ljóðin laus við skarpa þjóðfélagsgagnrýni og vandlætingu. Ljóð Dymbilviku eru torráð og dýr og Hannes varð því eins konar Einar Ben atómskáldanna. Hannes var módernisti í skáldskap sínum og að sumu leyti meiri módernisti en formbyltingarskáld enda er stór hluti af ljóðum Hannesar ortur með hefðbundnum hætti, einkum þó Dymbilvika. Imbrudagar er módernískur ljóðabálkur, einkum súrrealískur. Umskiptin verða mikil þegar kemur að seinni bókunum tveim. Þar brýst upp á yfirborðið vandlæting skáldsins út af ranglæti heimsins. Með Sprek á eldinn færist Hannes mjög í fang og gerist róttækur í skoðunum og beinir spjótum sínum gegn stríðinu í Víetnam, Atlantshafsbandalaginu og Vesturveldunum en einkum Bandaríkjunum. Innan Birtingshópsins var Hannes mjög umdeildur þótt þess sæist ekki merki á yfirborðinu. Spaugsemi félaganna um þann ljóð á ráði Hannesar að hann hefði gerst mjög kvöldsvæfur, fljótlega eftir að hann kvæntist, gefur nokkra vísbendingu um það sem undir bjó. Þrjú ljóð Hannesar fylgja hér. Það fyrsta úr Dymbilviku, næsta úr Imbrudögum og svo úr Sprek á eldinn.²⁸ VI. 21 Þófamjúk rándýr sem læðast með logandi glyrnum í lævísu myrkri - og skógur með kvikum trjám. Það niðar við eyru mér nótt sem streymir að ósi nótt sem fellur í haf af hrollköldu ljósi. Ó andlit með augum blám. Ég leita mér fylgsnis meðal fallinna stofna í fölnuðu grasi með augu þín fyrir lindir sem streyma bláar í myrkrinu meðan ég sofna. Svo flæðir hafið inn yfir litverpt landið og loginn í augum skógardýranna slokknar. Skógurinn hefur skolazt af strætunum gráu. Skeljar hafsins geyma augun þín bláu. ÚR III. ÞÆTTI Treglega slær hjarta turnklukkunnar. Tólf svartir hrafnar sveifla trosnuðum vængjum. Tíbráin í eyra næturinnar er hljóðari en tunglskinið. Og blint sjáaldur vatnsins þenst í blindni. Blindir árshringir í öldnu tré. Æðar bæjarins eru sem hljóð moldvörpugöng. Hæg hjartaslögin knýja ekki fram öldur af blóði. Síðförull maður seytlar fram úr krepptum hnefanum. Veggirnir eru víða kalkaðir af snjó. Andardráttur næturinnar er eins og flögrandi skuggar. Á bleiku enni vetrarins glitra snjókristallar. Maríuhárið er storknað af köldum svita. Myrk hugboðin seiða eyru næturinnar með vængjablaki. Á hvirfli geldmunksins skín í gult tungl. Lágvær flaututónninn skelfur eins og þaninn strengur. Djúp þögnin er gáruð fíngerðum ljósbrotum. Gult fílabein er greypt í svart skambyssuskeftið. Rafljósameiðirnir bera þroskuð aldin. Maðksmogin epli ljósauganna súrna í hrímþokunni. Frosnar perurnar falla steinhljótt í myrkur vatnsins. Hringir spurnarinnar verða æ hljóðari á vörum myrkursins. Á tólfta mánuði ársins hina tólftu stund. Á tólfta mánuði ársins, hina tólftu stund suða talsímaþræðirnir í eyrum hússins líkt og aldinbor, eins og launbeittur strengur í lygnu fljótinu og ljáblik tunglsins gegnum svefngrös skýjanna. Á móðu fljótsins streymi ég uppstreymis líkt og áttavillt ský, eins og loftbelgur í leit að víðernum í luktri skurn eggstofunnar. Bundinn jörðinni bara þessum fíngerðu taugum ... Ögrandi bros mánans fyllir kaldan glerung gluggans með glóhvítum söknuði eins og ljós sé kveikt og slökkt í kristal spámannsins er spáir þér hamingju. Unz taug sársaukans brestur, hin bitra sigð bítur á svart léreftið, hvítt fiðrið fyllir vit mín, augu mín og eyru með engilfjöðrum. Og glerbrot rúðunnar glitra í hári mínu líkt og gimsteinar ... ÞJÓÐLÍF Helíumglampi í skýjum! Snöggt hugboð um nálægan dauða hrun gnæfandi múra og þórdunur óttans ... Þögn djúp eins og hengiflug ... Það er sólin sem kveikir í eldfimum tundurþráðum er kvíslast um öll ský eins og brugðið net viðkvæmra tauga um viðsjálan framandi þunga ... Sjá vorið sprengir lágt blýþak jarðar með leiftri eldingar og án brakandi þrumu: ó þögn sem er óp af gleði! Hið eina sem fellur nokkur strjál högl og stór heit tár húmskæð sem gneistaregn: Þurrt vetrarmyrkrið brennur upp! Nú loga öll vötn sem olía og allsstaðar brenna stjörnur í gljúfrum þrengsli jarðar orðin að flýjandi víðáttum og viðnám götunnar sporað kviku lífi. Hvarvetna sprettur lifandi fólk fram úr lokuðum öskjum og nú er torgið sem bylgjandi akur breiður af fjöllitum gróðri í ástríðuþrungnum maí hár logandi af sól svart gullið og rautt -og sinan hvít eins og bæn um frið og blessun lygnra sólnátta í júní Því undir glóandi hjálmunum sér í aðsjál augu andlit hvít eins og vax og læst eins og búr lokaðar býkúpur suðandi af gráðugum sveimi svartra hugrenninga í flugnaham sem bíða lævísar færis af fljúga sem drekar um fjölbýli gróðursins myrkt og sortnandi ský og draga sé gullið hunang af hverri krónu. VII. Jón Óskar og Stefán Hörður Jón Óskar [Jón Ásmundsson] (1921-1998). Jón Óskar var fjölhæfur listamaður. Hann var fyrst og fremst ljóðskáld, en einnig einstaklega næmur tónlistarmaður og má finna þess glögg merki í ljóðum hans. Að formi til einkennast ljóð hans af mjög sérstakri hrynjandi, sem nálgast það að samsvara hefðbundnu rími, takturinn jafn, með endurtekningum, þar sem tvíliðir með áherslulitlum forlið eru áberandi. Þessi sérstaka hrynjandi, einskonar kliðstíll, og svo spuni áfram og áfram, án greinarmerkja, og finna má í mörgum bestu ljóðum Jóns Óskars, er svo persónulegt stílbragð að háskalegt gat verið fyrir aðra að tileinka sér án þess að verða sakaðir um stælingu. Athugasemdir af þessum rótum eru ekkert einsdæmi og má þartil nefna umsögn Silju Aðalsteinsdóttur um persónulegan ljóðstíl Stefáns frá Hvítadal.²⁹ Ég varð strax hugfanginn af ljóðum Jóns Óskars og það er ekkert launungarmál að ég reyndi oft að tileinka mér þetta stílbragð án þess að stæla skáldið. Það var kannski tilviljun að árið 1947 rakst ég á ljóð í Þjóðviljanum, sem mér þótti sérkennilegt og skemmtilegt og ég lærði strax utanað og flutti fyrir vini mína í tíma og ótíma. Það var svo ekki fyrr en mörgum árum síðar að ég áttaði mig á því að ljóðið var eftir eitt uppáhalds ljóðskáldið mitt, Jón Óskar, en þetta var löngu áður en hann hafði getið sér orð sem ljóðskáld. Ljóðið nefndi hann Akranes³⁰ og er svona: Bátar vélbátar trillubátar árabátar jullur Allt upp í togara allt niður í stampa H.B.& Co. B.Ó.& Co. Alls konar vörur Verzlunin Brú Skýlur fyrir kvenfólk Sundskýlur. Dansleikur í Bárunni bláar auglýsingar rauðar og bláar á rafmagnsstaurum. Telpa með klútinn sinn telpa við ómálað elskulegt grindverk á kvöldi hljóðu með klútinn sinn og drengir að leikjum langt niðri í fjöru við lygna ölduna blár er sandurinn bátar úr skeljum bátar úr steinum það er Ver sem kallar Halló halló! hvernig er aflinn? Yfir. Halló Ver! Halló Ver! Það er Aldan sem kallar Andskotans veður! Ekki bein! Yfir. Það má strax greina hrynjandina sem átti eftir að setja svo sterkan svip á ljóð Jóns Óskars. Nálægðin við raunveruleikann er einnig áberandi og mótívið er svipað og hjá Jóni úr Vör, báðir eru að lýsa mannlífinu við sjóinn; annar Patreksfirði, hinn Akranesi. Fyrsta ljóðabók Jóns Óskars kom út 1953, Skrifað í vindinn. Þar næst kom Nóttin á herðum okkar (1958) og loks sú þriðja, Söngur í næsta húsi (1966). Frá árinu 1949 til 1968 birtust 30 sinnum ljóða eftir Jón Óskar í Birtingi og Tímariti Máls og menningar eða alls sex tugir ljóða. Þá birtust einnig allmörg ljóð eftir skáldið í nokkrum ljóðasöfnum: Ljóðum ungra skálda 1944-54 (1954), Svo frjáls vertu móðir (1954), Ljóð og sögur ungra höfunda (1956) og 6 ljóðskáld (1959). Árið 1963 komu svo út í einni bók megnið af ljóðaþýðingum skáldsins, Ljóðaþýðingar úr frönsku. Jón Óskar var einn af ritstjórum Birtings allt tímabilið og hafði alla tíð mikil áhrif. Ástin er hvarvetna áberandi viðfangsefni í ljóðum skáldsins. En Jón Óskar tók líka ákveðna afstöðu í stjórnmálum: gegn hernum og gegn nýlendukúgun einkum í Mið- og Suður Ameríku og eftir innrásina í Ungverjaland snerist hann öndverður gegn Sovétríkjunum. Jón Óskar var aldrei ádeiluskáld líkt og Einar Bragi og Hannes Sigfússon. Og þótt honum væri oft mikið niðri fyrir var hin listræna formgerð ljóðsins alltaf í fyrirrúmi. Hann prédikaði ekki; hann var fyrst og síðast skáld, og það gerði mörg ljóð hans ódauðleg. Að þessu leyti áttu þeir ýmislegt sameiginlegt Jón Óskar og Sigfús Daðason, en saman unnu þeir um tíma að þýðingu á frönskum ljóðum. Nóttin á herðum okkar er að mínu mati besta ljóðabók Jóns Óskars og þar er að finna nokkur bestu fríljóð tímabilsins. Ég birti hér fimm af ljóðum skáldsins. Fjögur þau fyrstu eru tekin úr Nóttin á herðum okkar en það síðasta úr Söngur í næsta húsi.³¹ UM MANN OG KONU Hvað getur þú gefið mér, þú sem vilt ekki deyja, eins og ég hvað get ég gefið þér sem vilt ekki fara og ég sem vil ekki fara og þú sem vilt ekki deyja ég rétti þér einn vetur af lífi rétti þér feiminn einn vetur fullan af lífi þú réttir mér eitt sumar af lífi réttir mér feimin eitt sumar fullt af lífi. VORKVÆÐI UM ÍSLAND Einn dag er regnið fellur mun þjóð mín koma til mín og segja manstu barn mitt þann dag er regnið streymdi um herðar þér og augu og skírði þig og landið til dýrðar nýjum vonum þann dag er klukkur slóu, ó manstu að þú horfðir á regnið eins og spegil sem speglar þig og landið í kristaltærum dropum þann dag er lúðrar gullu með frelsishljóm, ó, manstu þann dag er regnið streymdi og regnið var þinn spegill og regnið var þitt sólskin um herðar þér og augu þann dag er landið hvíta varð frjálst í regnsins örmum og gleðin tók í hönd þér í sólskinsörmum regnsins. Einn dag er regnið fellur mun þjóð mín koma til mín; einn dag er regnið fellur. LEITIR Göngumóðir koma þeir af heiðum Íslands þegar daginn tekur að stytta og nótt að lengja, koma svangir af heiðum, leirugir menn sem hlusta þreyttum eyrum á sauðina jarma, hóa þreyttum rómi í aftanlygnu haustsins, koma af fjöllum og strjúka svita af enni göngumóðir, og rökkurslæður hjúpa kalda jökla og fjallatinda háa, koma af fjöllum og strjúka svita af enni þreyttum höndum sem gefast ekki upp á löngum nóttum, og sjá til byggða meðan hjörðin rennur í löngum sveigum ofan eftir fjöllum og byggðin ljómar unaðslega í fjarska með kvennahlátra og aðra trygga hljóma sem stíga upp í rökkurhimin kvöldsins á meðan hjörðin rennur ofan slakkann, og daginn tekur að stytta og nótt að lengja. LJÓÐ UM TUNGLIÐ Nú bregður tunglið ljósi á húsið þitt og húsið mitt - tveir menn í tunglskinsheimi - og innan stundar kemur nóttin mild til okkar beggja, friðlát tunglskinsnótt, og kyssir hús þitt, elskar þig og líður og kyssir húsið mitt og elskar mig og líður burt og kveður þig með brosi og kveður mig í friði, húsið þitt er öðruvísi en mitt og þú ert annar en ég, og samt er eitt sem tengir mig við þig og þig við mig, ó næturtungl, ó, tunglskinsnótt, sem kom til okkar beggja sem hvít og fögur stúlka engum gefin. Á SUÐURNESJUM Ég minnist þeirra hvernig þeir sátu við borðin ungir menn sem drógu þorsk úr hafi og hvernig þeir lyftu glösum til að skála við slaghörpuna, urðu loksins reiðir við borðin, tóku að lemja þeim við múrinn og urðu loksins reiðir hver við annan og tóku að slá hver annan þungum höggum svo dansinn hætti, urðu loksins þreyttir og tóku að faðmast, urðu loksins vinir og brugðu stút á vör í gleði sinni ungir menn sem drógu þorsk úr hafi við Suðurnes í faðmi vetrarkuldans og norðanvindsins örmum svalar nætur Ég minnist þeirra hvernig þeir sátu við borðin og lyftu glösum hamingjusamir og báðu fiðlarana að spila La Cumparsita ungir sjómenn komnir úr faðmi hafsins bindislausir með vélarskjálfta í lærum og horfðu á mjaðmir yndislegra kvenna og sungu Violetta fölskum rómi á meðan annar dagur reis til starfa við Suðurnes í faðmi vetrarkuldans. Stefán Hörður Grímsson (1919-2002). Ég kynntist Stefáni Herði árin sem ég var í Kennaraskólanum. Hann var þá tíður gestur í Granaskjóli 19 hjá Áslaugu á Heygum og Magnúsi Magnússyni sem þar bjuggu. Áslaug á Heygum, eða Aslá eins og hún var venjulega kölluð, var dóttir Emmu á Heygum, sem var systir þáverandi tengdamóður minnar, Önnu Katarine Þorsteinsson, en þær systur komu til Íslands frá Danmörku, giftust og bjuggu lengstaf í Vestmannaeyjum. Aslá var mikil listakona og ég minnist þess að Stefán Hörður tók mikið mark á henni, leitaði álits hennar á eigin skáldskap og annarra, en á þessum tíma var hann að leggja drög að annarri ljóðabók sinni, sem var Svartálfadans og kom út 1951, árið sem ég útskrifaðist úr Kennaraskólanum. Mér er minnisstætt eitt skipti þegar ég kom í Granaskjól. Þá var Stefán Hörður þar og las af blöðum og flutti ljóð, sem þá var verið að búa til prentunar. Mér fannst Stefán Hörður einstaklega ljúfur maður og hann virtist alltaf hafa nógan tíma til að dvelja með þessu vinafólki sínu, drekka kaffi, borða smákökur, hlusta og leggja stöku sinnum orð í belg. Þá sat hann venjulega í stofusófanum, hallaði sér upp að púðum og lét fara vel um sig. Magnús var mjög róttækur í skoðunum, sannur kommúnisti; hafði oft uppi stór orð og var flokksbundinn í Sósíalistaflokknum og tók þátt í ýmsum samtökum sem tengdust flokknum. Fyrsta ljóðabók Stefáns Harðar, Glugginn snýr í norður kom út 1946, og voru þar einungis hefðbundin ljóð. Svartálfadans vakti því heilmikla athygli, enda var þar allt órímað og nýstárlegt. Stefán Hörður var myndrænn í ljóðum sínum og hafði engar áhyggjur af tortímingu jarðarinnar og enga hvöt hjá sér til að abbast upp á stjórnvöld, þótt hann hafi tekið sér stöðu með vinstrisinnuðum félögum sínum. Í ljóðum sínum var hann hvorki áróðursmaður né ádeiluskáld, heldur listrænn módernisti og á vissan hátt rómantískt ljóðskáld. Svartálfadans var eina ljóðabók Stefáns Harðar á tímabilinu en eftir hann birtust á þessum árum á annan tug ljóða í bókmenntatímaritum: Birtingi, Tímariti Máls og menningar, Nýju Helgafelli, Félagsbréfum og Dagskrá. Á tímabilinu birtust einnig eftir hann ljóð í tveim ljóðasöfnum: Ljóð ungra skálda 1944-54 (1954) og 6 ljóðskáld (1959). Þrjú eftirfarandi ljóð birtust í Svartálfadans.³² BIFREIÐIN SEM HEMLAR HJÁ RJÓÐRINU Bifreiðin sem hemlar hjá rjóðrinu í líki svartrar pöddu hvílir heit hjól sín á meðan fólkið streymir í skóginn og fyllir loftið blikkdósahlátri. Að baki liggur vegurinn langur hlykkjóttur ormur. Vina mín með spékoppana og málmbjöllurnar einu sinni var enginn vegur hér hafa tærðir menn og bleikar konur reikað torfærar móagötur í skini og skugga dökkar sjalrýjur á herðum hendur luktar um kvistótt prik. Við sem erum hingað komin til að laugast fossúða við erum ekki hrein og það er gamalt blóð okkar þau eru skuggar okkar þau eru skuggar okkar. HALLÓ LITLI VILLIKÖTTURINN MINN Hár þitt sólskinið á öræfum vetrarins augu þín þetta bláa sem fyllir runnana í ágúst ó augu þín. Og þegar ég mæti þér brosa augu þín. Litli villikötturinn minn óargadýrið í myrkviðnum hið dökka auga næturóttans og hlátur júnídagsins yndið í garði kvöldsins veiztu hver hefur reikað um garðinn í kvöld? Hlauptu, týnztu hlauptu fyrir björg og týnztu litli mjúki villikötturinn minn ég mun leita þín. HJÁ HRUMUM SKIPUM Hjá hrumum skipum beið ég fars með brimsins furðu- lag í haust og leit er vindur sandinn bar í augu sérhvers dags. Frá rauðum vagni kvöldið gekk á sandinn kaldan nakið, fölt. Og nóttin var með svarta skó og dansinn nóttin steig í rauðu hjarta mínu á svörtum skóm. VIII. Sigfús Daðason Sigfús Daðason (1928-1996). Sigfús Daðason var eldheitur byltingarmaður, ritstjóri Tímarits Máls og menningar og náinn samstarfsmaður Kristins E. Andréssonar og heimagangur hjá Kristni og Þóru konu hans frá því að hann fyrst flutti til Reykjavíkur. Bein afskipti hans af stjórnmálum voru meiri og róttækari en flestra annarra og má þar benda á fjölmargar ritstjórnargreinar Sigfúsar frá 1959 til loka formbyltingartímabilsins. En Sigfús átti það sammerkt með Halldóri Laxness, sem var framan af starfsferli sínum áhrifamesti pólitíski trúboði meðal íslenskra rithöfunda, að báðir voru þeir skáld af innstu hjartans rótum. Þótt þeir væru óvægir og oft ósvífnir í dægurmálaumræðunni (Halldór einkum í blaðagreinum og á mannfundum en Sigfús í ritstjórnargreinum sínum) var listforminu aldrei fórnað þegar þeir voru á þeim buxunum. Andhverfu skáldsins Sigfúsar Daðasonar má glöggt greina í stíl og innrætingu ritstjórans Sigfúsar Daðasonar í eftirfarandi hugvekju: Kommúnismanum á Íslandi, eins og annars staðar, mun verða lítill akkur í þeim mönnum sem eru að leita sér hneykslisfrægðar eða þeim áhangendum einhverskonar rómantísku sem ekki hafa þrótt til að horfast í augu við heiminn. Þeir sem ekki vilja beygja höfuð sín fyrir siðferði hræsninnar, fyrir ábyrgðarkennd hins ótakmarkaða hugleysis, og hafa algáðum augum prófað og metið þá lausn vandamálanna sem kommúnisminn býður, - þeir menn munu verða það bjarg sem kommúnisminn byggir á hér eftir sem hingað til.³³ Eftir Sigfús frá þessum tíma eru tvær ljóðabækur: Ljóð 1947-1951 (1951) og Hendur og orð (1959). Eins og áður er vikið að voru þeir Sigfús og Jón Óskar mjög nánir og unnu meðal annars saman að þýðingum á franskri ljóðlist. Mér finnst stundum ég finna fyrir sterkum áhrifum í ljóðum Sigfúsar frá Jóni Óskari, en eflaust hafa þessi áhrif verið á báða bóga. Viðfangsefnin í ljóðum Sigfúsar eru heimspekilegs eðlis. Þar gætir oft æðruleysis en einnig kaldhæðni. Og svo yrkir hann um lífið og ástina. Ljóð hans eru tær og glitrandi og listræn allt í gegn. Þótt Sigfús hafi verið eindreginn marxisti og beittur áróðursmaður, sem ritstjóri Tímarits Máls og menningar eins og áður er vikið að ber lítið á boðunaráráttunni í ljóðum hans. Jafnvel í þeim örfáu ljóðum, þar sem hann yrkir um pólitísk átakamál eins og t.d. í ljóðabálkinum Borgir og strendur er hið listræna gildi hvarvetna ríkjandi. Svo aftur sé vikið að samlíkingunni við Halldór Laxness má benda á Atómstöðina: hápólitískt mótív þar sem hin listrænu gildi sitja í fyrirrúmi. Sama má segja um Borgir og strendur hjá Sigfúsi, og fylgir það ljóð hér á eftir með öðrum völdum ljóðum skáldsins. Á þriðja tug ljóða Sigfúsar, bæði frumsamin og þýdd, birtust í tímaritum; aðallega í Tímariti Máls og menningar en einnig í Birtingi, Rétti og Lífi og List. Hér eru birt fimm af ljóðum Sigfúsar. Fjögur fyrstu eru úr Ljóð 1947-1951 og það síðasta úr Heldur og orð.³⁴ X DÆGURLAG Draumurinn er eins og tunglskin tunglskinið er eins og draumur eins og tunglskin draumurinn sem mig dreymdi loksins í nótt eins og hafið eins og tunglið eins og kjölfarið eins og augu djúpt í hafinu eins og þú gleymir mér eins og þú minnist mín í kvöld eins og sigling yfir hafið eitt og grátt eins og þú kemur til mín eins og þú kemur loksins í nótt eins og kjölfarið í tunglskininu eins og tunglið í kjölfarinu og hafið stórt og eitt XII SEPTEMBERBÆN Já þú ert farin og ég hef ekki annað en hlut einn lítinn sem þú gafst mér sönnun um þig og þó er sem ég heyri þögnina æpa að þú sért ei, týnist og þig sem týnist angrar ekkert, kvöldið eina hið mikla gætir þín: og raddir trúnaðar hvísla, hlátrar allra manna hljóma þér, augu þúsund glampandi augu sjá þig: og ljósin þakka þér og myrkrið þrýstir þér að sér: Lífið: má ég biðja (vonlausrar bónar er ég sit hér aftur einn utan dyra heimsins langan veg) kvöldið að gæta þín af þögulli alúð, þig að þú sért þó ekki sértu hér. XIII Þegar þú komst þá var skínandi morgunn: skínandi morgunn sem við áttum saman. Þegar þú komst þá var glampandi kvöld glampandi kvöld hið órólega: gegn því átti ég ekki vörn. Þegar þú komst þá var niðdimm nótt: mín eina vörn gegn niðdimmri nótt. XV Þessi langi morgunn allra og að baki honum nóttin og að baki henni þú og í þúsund hvíta morgna þúsund daga hef ég beðið eftir kvöldinu eftir þér. Og þá komst þú ein frá öllum inn í eilífð þá er síðan hlaut að verða hér og nú: samt í öryggð þinna nátta hef ég óttazt komu dagsins óttazt för þína frá mér. Og á þessum langa morgni langa hvíta er för þinni aftur heitið troðnar brautir burt út til allra og nú mun bið mín fánýt verða eftir kvöldi eftir nóttu eftir þér. BORGIR OG STRENDUR XIV 4 Corrumpe et impera „Fyrrum var sagt: þú skalt sundra og drottna síðan - en vér höfum nýtt og ljúfmannlegt boðorð. Vort boðorð er stórfenglegt einfalt og snjallt og tært eins og sjálft dagsljósið. Drottnun er ekki samræmanleg vorum hugsjónum: undirokaðar þjóðir eiga sér öruggan samastað í hjarta voru. Vér berum friðarorð sundruðum og vér flytjum huggun fátækum. Vér erum málsvarar frelsis: frjálslyndi vort er svo yfirtak víðtækt að það krefst frelsis handa kúgaranum friðar handa rústunum lífsréttar handa dauðanum. * Þjóð yðar er spillt þjóð yðar er spillt í dýpsta eðli sínu. En vér höfum einstakt lag og sjaldgæfa þolinmæði til að leika við spillingu þjóðar yðar. Sá leikur er oss auðveldur en raunar ekki mörgum öðrum hentur. Í trúnaði sagt: væri þjóð yðar ekki fullspillt gætum vér látið henni í té ögn af spillingu því vér trúum á spillingu nærum og nærumst á spillingu. Eftir á skulum vér segja við yður með blíðu: kæru vinir spilling þjóðar yðar er svo róttæk að jafnvel vér eigum fullt í fangi að tæta um hana. Og þá munum vér einnig sanna yður tölfræðilega að vér en ekki þér höfum krafta til að gæla við hina óumflýjanlegu meðsköpuðu og óbreytanlegu spillingu. Vér sem nú tölum erum hinir alefldu krossfarar gegn spillingunni vér erum að sjálfsögðu persónugervingar siðferðisins. * Hér birtist frumleiki vor og djúpsæi hér klýfur snilli vor björgin innsýn vor lýsir yfir höfin. Sjálfgerðir fjötrar eru traustastir fjötra. Þegar vér leggjum ástfólgna vini vora í fjötra setjum vér vanalega að skilyrði að þeir hafi sjálfir grátbænt oss um þá oss sýnist að sá einn háttur sé oss sæmandi og þeim samboðinn. Vér þurfum ekki að beita afli voru vér sýnum ekki hnefann (nema í ýtrustu undantekningum og á þeim stöðum þar sem hnefaafl vort helgast af sögulegum rétti): þér skuluð koma skríðandi þér skuluð koma grátandi og biðja oss að varveita yður fyrir sjálfum yður. Slíkur er töfrakraftur vors einfalda boðorðs aldrei hafði fyrirrennurum vorum lærzt jafn-vel og oss að hálsinn sem sjálfkrafa laut undir okið var tryggast beygður. Já vér trúum á guð spillingarinnar - en á illum stundum nagar laumuleg hjátrú taugar vorar og óútreiknanlegir misreikningar læðast að söguminni voru. Þetta eitt gengur fram af skilningi vorum: vér trúðum guði spillingarinnar vér sáum hann ríkja almáttugan í sama vetfangi og þeir risu upp og þeir risu upp. Þetta eitt gengur fram af djúpsæi voru: hvar höfðu þeir leynzt fyrir guði vorum þeir sem risu upp?“ IX. Ari Jósefsson, Dagur og Ingimar Erlendur Þremenningarnir Ari, Dagur og Ingimar Erlendur áttu margt sameiginlegt. Þeir voru litríkir og róttækir og virtust eiga í vændum glæsta framtíð sem ljóðskáld. En ekki fer allt sem horfir og örlög þessara ungu skálda urðu harla ólík. Þó eiga þeir það sameiginlegt að hafa skipað sér í þann hóp atómskálda, sem nær eingöngu ortu óhefðbundin ljóð. Ari Jósefsson (1939-1964). Árið 1961 þegar ég gekk frá ljóðabók minni Djúpfryst ljóð, nafngreindi ég aftast í bókinni 53 skáld og aðra listamenn sem ég taldi mesta og besta á þeim tíma, eins og ég hef áður vikið að. Í þessum hópi var Ari Jósefsson, ungur maður sem ég hafði aldrei kynnst og aldrei séð og hafði hann þá enn ekki gefið út ljóðabók. Árið 1959 birtust hins vegar eftir hann þrjú ljóð; tvö í Birtingi (Engill og Brennifórn) og eitt í Tímariti Máls og menningar (Særing). Ég hreifst af þessum ljóðum og skipaði honum því strax á minn persónulega lista yfir úrvalsskáld og listamenn. Sama ár og áðurnefnd ljóðabók mín kom út birtist ljóðabókin Nei eftir Ara, og sú eina sem eftir hann liggur. Á árunum 1959-61 birtust sex af ljóðum Ara í Tímariti Máls og menningar og Birtingi. Árið 1958 stóð hann að útgáfu tímaritsins Forspil ásamt Degi Sigurðarsyni, Jóhanni Hjálmarssyni, Þorsteini frá Hamri, Atla Heimi Sveinssyni og fleirum. Ari varð ekki langlífur, lést með voveiflegum hætti aðeins 25 ára gamall. Ljóðabók hans var í fullu samræmi við þær væntingar sem ég hafði gert til hans. Ljóð hans voru yfirleitt stutt og myndræn. Ari notar hvorki punkta né kommur, einungis tvípunkt af greinarmerkjum og hafði tileinkað sér ýmiss stafsetningarafbrigði í anda Halldórs Laxness. Þótt yfirbragð ljóðanna væri yfirleitt líflegt, litauðugt og jafnvel gáskafullt mátti þar einnig kenna bölsýnis vegna illsku mannsins og óréttlæti heimsins. Af orðum sem höfð eru eftir Ara Jósefssyni er augljóst að hann hefur haft ákveðnar skoðanir á ljóðum og tilgangi þeirra. Ég ætla að grípa hér niður í áður-ívitnaða viðtalsgrein Einars Braga í Birtingi þar sem Ari Jósefsson, Jóhann Hjálmarsson og Jón frá Pálmholti bregðast við spurningu Einars Braga: „Til hvers yrkið þið?“ Ari: Mér finnst ekki vera ástæða til að setja nokkurt orð á prent, nema það hjálpi á einhvern hátt fólkinu til að skapa sér betri heim. Jóhann: En hjálpar ekki öll list fólkinu til að skapa sér betri heim? Öll góð list hlýtur að vera með fólkinu, og ljóð sem er fagurt í sinni tjáningu hlýtur að benda fólkinu á rétta leið. Ari: Jájá, það eru bara þessi hlutföll milli blómanna og kartaflnanna, sem við vorum að tala um áðan. Jón frá Pálmholti: Það er náttúrlega hægt að rækta hvort tveggja í senn - það er hægt að láta kartölurnar blómstra.³⁵ LEIKSLOK Lengi höfðum við leikið að orðum látið þau svífa í bláu ljósi uns þau sprúngu einsog sápukúlur br> Við lékum okkur að orðum uns geislarnir hurfu og um hendur okkar flæddi blóð myrkursins þykkt heitt og svart SULTUR Í nótt var túnglið svo gult og feitt að mig lángaði til að éta það En kallinn í túnglinu hleypti í fjallabrúnirnar og hvæsti: ég á það Í nótt varð myrkrið svo þúngt að nú fæ ég ekki hrært það ENGILL Ég tók þig útúr nóttinni og leysti þig úr klæðum ég tók handfylli af snjó og þvoði þig hvíta ég tók handfylli af túnglskini og festi á þig vængi Og ég horfi á þig fljúga útí bláinn LESTARFERÐ Djöfulóð lestin æðir gegnum svartnættið meðan önnur dýr sofa í skóginum Einstaka ljósormar grænir glitra meðfram teinunum að öðruleyti er ekkert nema myrkrið og andlit manns sjálfs Það speiglast í rúðunni og maður er ljótur í framan Dagur Sigurðarson (1957-1994). Dagur Sigurðarson var afkastamikill höfundur allt frá upphafi skáldferils síns. Fyrsta bók hans, Hlutabréf í sólarlaginu kom út 1958, tveim árum síðar Milljónaævintýrið (1960), þarnæst Hundabærinn eða Viðreisn efnahagslífsins (1963) og loks Níðstöng hin meiri (1965). Á þessum árum og fram til 1968 birtust ljóð hans 19 sinnum í fimm bókmenntatímaritum, alls rúmlega þrír tugir ljóða, þar af fjögur þýdd. Ég varð strax hrifinn af ljóðum Dags, fannst hann kraftmikill, opinskár, gáskafullur og ögrandi og laus við þann harmagrát og þunglyndi, sem einkenndi sum ungu skáldin. Það fór því ekki milli mála hjá mér að setja hann á lista hinna útvöldu ásamt og með Ara Jósefssyni og hinum snillingunum. Ég kynntist aldrei Degi persónulega enda bjó ég erlendis allan sjöunda áratuginn, þann tíma sem hann var hvað atkvæðamestur í skáldskapnum. Í grein sem Jóhannes úr Kötlum skrifaði um tvær nýútkomnar ljóðabækur 1960 (Milljónaævintýrið eftir Dag Sigurðarson og Tannfé handa nýjum heimi eftir Þorstein frá Hamri), kemst hann svo að orði um þá fyrrnefndu að hún sé: „hugrökk tilraun vandræðabarns á atómöld til að svipta falshjúpnum af umhverfi sínu, sópa burt pestarlofti stríðsgróðahyggjunnar og komast inn að þeim mannlega kjarna sem dylst bak við tómlátt gerfi vonsvikinnar kynslóðar.“³⁷ Hér er ekki skafið utan af hlutunum. Og þótt ég hafi séð ljóð Dags í nokkuð öðru ljósi er umsögn Jóhannesar athyglisverð og sjálfsagt réttmæt. Hér verða birt sex af ljóðum Dags Sigurðarsonar. Tvö þau fyrstu eru úr Hlutabréf í sólarlaginu, þá eitt úr Milljónaævintýrinu, annað úr Hundabænum og svo tvö úr Nýðstöng hin meiri.³⁸ HAUST Gaman er að gánga í úðanum og rýna niðurí göturæsið Í leit að perlum eða krónkalli eða bara vindlingsstúf Í úðanum, laugaður tárum guðs Á vit ástar sem vafasamar heimildir telja sterkari en dauðann Fárast ekki yfir grátnum í honum guði Dást að því, hve haglega götusóparar hafa sópað föllnum laufum saman í hrúgur KVENMANNSLEYSI Hví vantar mig þrótt til að lifa og sýngja? Hví geing ég sljór um götur og torg? Hví sparka ég til húsveggjanna? Standa þeir í vegi fyrir róttækum hugmyndum mínum? Mig vantar félaga og förunaut. Blóð mitt er geislavirkt. Í lendum mínum fara fram kjarnorkuspreingingar. SVONA VERTU NÚ GÓÐASTELPAN Svona vertu nú góðastelpan og komdu út með mér. Vorið er á næsta leiti og ég á flösku af púrtara. Við getum geingið útí Örfirisey og gapað framaní sólina, eða suðurmeð sjó og hlustað á nið skolpræsanna. Möguleikarnir eru ótæmandi. Við getum brennt sinu á Öskjuhlíðinni og sáð illgresi í skrúð- garða burgeisanna. Ég á arfafræ í poka síðan í haust. Gerðu það komdu. Af áheyrendapöllum alþíngishússins get- um við sáldrað kláðadufti yfir þingheim. Svona vertu nú góðastelpan. Þú verður ekki svikin af mér og púrtarinn er ómengað portúgalskt táfýluvín. Á TORGUM Ég er gjarn á að vorkenna sjálfum mér en ég skæli heima einsog hetjurnar og fjasa ekki um einkamál á torgum. Á torgum segi ég: Góðan dag. Léleg er sprettan. Þeir eru að moka upp síldinni. Eða: Þeir voru að fella geingið. Afhverju er ekki komið verkfall? Og viti ég eitthvað um nýjasta hneykslið í utanríkismálaráðuneytinu þá hnýti ég því aftaní. Ég ber ekki einkamál mín á torg. Á torgum er þörf á öðru. VEI ÞEIM Vei þeim sem lendir í klandri og á ekki hreinar nærbuxur! LJÓSMYNDIR FULLTRÚANS Ég. Börnin mín. Konan mín. Ég við húsið mitt. Ég í bílnum mínum. Ég með konunni minni. Ég með hundinum mínum. Ingimar Erlendur Sigurðsson (1933). Á þessu tímabili kom út ein ljóðabók eftir Ingimar Erlend, Sunnanhólmar (1959). Nokkur ljóð birtust einnig á árunum 1957 til 59 í Félagsritum, Dagskrá og Tímariti Máls og menningar. Ingimar Erlendur hóf skáldferil sinn sem litríkt og fullskapað atómskáld. Hann hefur síðan sinnt skáldskapargyðjunni dyggilega allt fram á þennan dag. Hér birtast fimm ljóð úr Sunnanhólmum.³⁹ SKýJAKLJÚFAR Þeir rísa með þúsund þrep til himins ekki eins og kórall úr djúpinu eða jólatré með ljós sín eins og eldflaugar reistar til himins og reiðubúnar með allt innanborðs nema þig sem ég leitaði og loksins fann í kofanum við ána þar sem lyngið grær. ELDUR Í nótt þegar stjörnurnar loga skulum við kveikja í myrkrinu og horfa á það brenna unz síðustu logarnir deyja og allt er orðið myrkt. EILÍFÐ Þar sem skógurinn hverfur á vit draumsins hef ég reist mér hús án veggja. Þar sem áin líður gegnum sígrænan skóg hef ég reist mitt hús án dyra. Þar sem skógurinn speglar fegurð sína hef ég reist mitt hús án glugga. Þar sem hvelfist endalaus blár himinn rís mitt hús án þaks. VINA MÍN Augu vinu minnar voru sem stjörnur á himni mínum og í öðru auga hennar var ástin og í hinu auga hennar var gleðin. Nú eru augu vinu minnar lukt og vindurinn æðir um kald- an geiminn. LÍF Undarlega þráláta orð Í hverjum afkima undarlega þráláta líf undir öllum stjörnum risavaxinn er skugginn tómleikinn að baki hans. X. Jóhann Hjálmarsson og Matthías Jóhann Hjálmarsson (1939). Jóhann Hjálmarsson var skáld birtunnar og hinna skæru lita. Ljóð hans vöktu mönnum gleði og bjartsýni. Hann málaði litríkar myndir, einfaldar og skýrar. Jóhann var ekki boðunarskáld; ekki prédikari, og þessi ljóð voru svo blessunarlega laus við allan harmagrát og baráttuvæl skáldanna sem litu á sig sem varðmenn þjóðarinnar og postula réttlætisins. Þannig virkuðu þessi ljóð á mig strax við fyrstu kynni. Í viðtalsgrein í Birtingi 1958 segir Jóhann: „Ljóðlistin hlýtur að vera andóf gegn öllum þessum hávaða nútímans. Hún finnur þörfina á að byrja upp á nýtt, mynda ný orð eins og dadaistarnir sem töluðu til mannanna á ný og sögðu dada eins og barnið. Það er þörf á einhverju sem sprengi mælskuna og leiði menn út úr vélamenningunni, borgarlífinu.“⁴⁰ Á formbyltingartímabilinu, sem ég hef nefnt svo, komu út fimm ljóðabækur eftir Jóhann: Aungull í tímann (1956), Undarlegir fiskar (1958), Malbikuð hjörtu (1961), Mig hefur dreymt þetta áður (1965) og Nýtt lauf, nýtt myrkur (1967). Auk þess gaf Jóhann út eina bók með ljóðaþýðingum, Af greinum trjánna (1960). Á árunum 1956 til 1966 birtist á sjöunda tug ljóða eftir Jóhann Hjálmarsson í á þriðja tug tölublaða: í Birtingi, Tímariti Máls og menningar, Félagsbréfum og Forspili, þar af rúmlega helmingurinn þýdd ljóð. Sjálfur stóð hann að útgáfu Forspils með öðrum og var um tíma í ritstjórn Birtings. Hér eru fimm af ljóðum skáldsins: tvö þau fyrstu úr Aungull í tímann, næstu tvö úr Undarlegir fiskar og það síðasta úr Mig hefur dreymt þetta áður.⁴¹ LJÓÐ Glóandi aungull í húmbláu djúpi Hikandi fiskur Lítið barn er læðist eftir brúnum sandinum í leit að óskasteini BARNIÐ OG DAGARNIR Dagarnir koma hlaupandi útúr skóginum og drukkna í vatninu Lítið barn starir forvitnum augum á konu með rautt hár rauðhærða konu með grænt epli í gulum kjól í gulum kjól ÚNGUR ER ÞYTURINN Úngur er þyturinn sem bærir krónur trjánna þyturinn sem fer yfir jörðina í dag en er dáinn á morgun því þyturinn úngi lifir aðeins einn dag eins og gleðin eins og sorgin en hann skilur eftir óm í hjörtum skóganna GRÁ HÚS grárri en morgunninn grárri en himinninn grárri en vegurinn sem við gaungum Og rauð sól rauðari en blóðið sem litar hendur mannanna rauðari en fánarnir sem þeir hófu á loft En sterkari öllu kemur ástin á fund okkar og gefur okkur ljóðið sem aldrei deyr KVÖLD VIÐ HRINGBRAUT Glefsandi rakkar skýjanna á dreyralitum himni Andar ljóskeranna flaðra upp um dökkar skeljar húsanna mjóslegin tré með lauf eins og gangþófa og menn sem gelta á stjörnurnar Matthías Johannessen (1930). Matthías var einn af þessum líflegu strákum sem hófu ljóðaferil sinn með tilþrifum, laus við barlóm og væl, og hafði að því er virtist engar stórar áhyggjur af tortímingu jarðarinnar né veru erlends hers í landinu. Við Matthías vorum jafnaldrar ásamt Vilborgu Dagbjartsdóttur og Jóni frá Pálmholti. Ég kynntist Matthíasi ekki á þessum árum, og raunar aldrei persónulega. En hvað um það mér líkaði strax við tóninn í ljóðum fyrstu bókarinnar, Borgin hló, sem kom út 1958. Matthías átti einnig ljóð í bókinni 6 ljóðskáld, sem kom út sama ár. Síðan komu tvær ljóðabækur í röð: Hólmgönguljóð (1960) og Jörð úr ægi (1961). Síðan Vor úr vetri (1963) og loks Fagur er dalur (1966). Reyndar átti Matthías ljóð í tímaritinu Helgafelli strax árið 1954, en auk þess birtist tugur ljóða eftir hann á árunum 1957-68 í Félagsbréfum, Birtingi og Andvara. Hin vígreifu ádeiluskáld úr trúflokki Kristins E. Andréssonar voru mörg hver lítt hrifin af skáldskap Mattíasar, töldu hann ýmist léttúðugan eða lítilfenglegt skáld. Ekki bætti það heldur úr fyrir Matthíasi að hann var um þetta leyti farinn að starfa á Morgunblaðinu, og var fljótlega sestur í ritstjórastól. Einar Bragi skrifaði ritdóm í Þjóðviljann um fyrstu ljóðabók Matthíasar, Borgin hló. Þar komst hann svo að orði: „Þetta er fjarska veigalítil bók. Í henni örlar hvergi á frumleik né áræði, og ekkert ljóðanna sannfærir mann um að hér sé skáld á ferð.“⁴² En þessi ritdómur Einars Braga er ekki síst athyglisverður vegna þess hve mjög hann endurspeglar þá hugmyndafræði að skáld eigi að predika, boða stefnu. Í nefndum ritdómi segir: „[Matthías] er ekki í neinni uppreisn gegn umhverfi sínu, á ekki í neinni innri baráttu, er aldrei yfirskyggður neinu sem menn mundu orða við andagift eða innblástur (...) hugsar aldrei neinar hættulegar hugsanir, (...) sneiðir hjá öllu hrjúfu og óþægilegu.“⁴³ Hér eru birt fjögur af ljóðum skáldsins: Fyrstu tvö eru úr Borgin hló. Síðan eitt úr Hólmgönguljóð og annað úr Fagur er dalur.⁴⁴ SVÖRT LÆÐA Hún horfði á mig eins og svört læða sem stendur við fætur manns með gul augu og vill láta strjúka sér. Hún horfði á mig hvítum gagnsæjum augum og það var þögn á milli okkar. Svo strauk ég henni. ÆSKAN Á SVÖRTUM SOKKUM Þegar myrkrið settist að í augum þínum flissaði borgin eins og unglingsstelpa sem er nýbyrjuð að drekka kókakóla á Adlon og göturnar ómuðu af uppgerðarhlátri þeirra sem gengu prúðbúnir af dansleik kvöldsins og spegluðu sig í augum lindarinnar sem brosti við þeim saklaus og feimin á svörtum skóm. Þegar myrkrið settist að í augum þínum svo þú sást ekki ljósin í gluggunum né bros barnsins sem horfði á þig eins og tvær stjörnur yfir Esjunni, kom æskan hlæjandi á móti þér kom æskan í rauðri úlpu og svörtum sokkum og sagði: Ég er lindin, ég er lind borgarinnar. Ef þig þyrstir máttu drekka. Og þú stóðst lengi með þögn á þreyttum vanga, hlustaðir á niðinn og rót þín var opin fyrir vatninu, hlustaðir á niðinn þegar lindin rann inn í þig þegar borgin hló í myrkrinu þegar borgin hló. HÓLMGÖNGULJÓÐ (brot úr ljóðabálki: sex stef) (7) þú ert órímað ljóð sem talar við kvöldsólina meðan hún roðar vesturfjöllin sviptir heklu grárri þokuslæðunni og veiðir ares og afródítu í net sitt en við höfum ekki tíma til að hlusta á vindinn hvísla að okkur gamalli goðsögn við höfum ekki tíma til að hlusta á þig tala við kvöldsólina og segja henni frá hvernig þú veiðir okkur í orð þín meðan við erum önnum kafnir við að færa konur vina okkar úr buxunum (10) þú ert kvöldsól á heiðinni lýsir upp myrkrið í tinnusvörtum augum síðbúins ferðamanns sem áir undir hrímhimni við dimmumót gáir til byggða og horfir á fjöllin tína af sér spjarirnar unz þau liggja lognblá og nakin skyggnist eftir nýjum krúnurökuðum degi sem brýzt út úr fangelsi tímans þegar skímir til byggða hrópar: ó sól! (18) þú ert heimsstyrjöld á hafinu umhverfis ísland en okkur kom hún ekkert við sáum aðeins stöku sinnum þegar skipin lögðust að bryggju eins og grá ský nýkomin af hafi en eiga skamma viðdvöl: þeir voru fluttir í land slasaðir dauðir en við fórum heim með nokkra tindáta í vasanum á túninu umhverfis kirkju krists konungs voru margar orustur háðar við ferdínant hringjara sem hafði að okkur fannst skeinuhætt vopn í skegginu og gráa þúst kirkjunnar bar við himin eins og herskip á bláu hafi en í kór hennar logaði rautt ljós dag og nótt og horfði á okkur eins og viti þegar þeir komu með dauða sjómenn í miðjum leik (20) þú ert morgunblaðið og þeir senda þig upp úr hádegi til fisksalans á framnesvegi sem les þig með peningasvip áður en hann vefur þig utan um saltaðar kinnar svo frúin í næsta húsi hafi eitthvað til að setja í öskuna (34) þú ert opinn gluggi á vesturgötu 52 og vindurinn næðir gegnum þig svo kemur hún svo kemur ókunnur gestur og lokar glugganum (35) þú ert skip og siglir inn í nóttina dimm er nóttin þegar gömul kona hefur slökkt ljósið í baðstofunni: jesús um allt hús jesús um allt hús þú ert skip og siglir inn í nóttina meðan viti guðs horfir á eftir þér í golgrænt skolið meðan viti guðs á gömlum freknóttum himni horfir á eftir þér í svartar síðhærðar öldur og síungt myrkur. GLEÐILEGT SUMAR Undarlegt er vorið. Ég gekk um borgina og alls staðar þar sem ég fann grænan blett fyllti mykjan vit mín og lungu - það var eins og að hitta gamlan kunningja brosa til hans og segja: Nei, góðan dag, hvar hefur þú alið manninn? Undarlegt er vorið. Það vekur ekki aðeins grösin af dvala svo maður segir við sjálfan sig: En hvað það er fallegt veður í dag - heldur vekur það einnig með okkur undarlega kennd sem við vorum búin að gleyma: gamla ást sem liggur í dvala í brjósti okkar. Undarlegt er vorið. Ég er farinn að hlakka til að opna augun á morgnana, líta út og anda að mér himni og jörð, salti og svölum fjöllum, láta sólina þíða vetrarhrímið af langfrosnum augum, sínýjum djúpum lindum, fyrst eins og lítill lófi sé lagður á hélaða rúðu, síðan: blár himinn gras og björt nótt á sundum. Já, undarlegt er vorið. XI. Vilborg, Guðbergur, Jón frá Pálmholti, Þorsteinn frá Hamri og Steinar Sigurjónsson Vilborg Dagbjartsdóttir (1930). Við Vilborg vorum samtíma í Kennaraskólanum. Við urðum strax góðir kunningjar. Vilborg tengdist eitthvað kaþólsku kirkjunni og hóf kennsluferil sinn við Landakotsskóla. Í framhaldi af því gerðist hún femínisti og rauðsokka, pólitísk baráttukona og herstöðvarandstæðingur. Og í þeim ham var hún óvægin og predikaði af miklum sannfæringarkrafti. Annars lét henni best að yrkja um ástina, fannst mér, um fegurð lífsins og horfna æskutíð, lýrísk ljóð, hugljúf, stundum tregafull en alltaf einföld og látlaus. Ljóðstíll Vilborgar var agaður og hún orti óhefðbundið og tók sér stöðu í hópi atómskáldanna frá upphafi skáldferils síns. Tvær ljóðabækur komu út eftir Vilborgu á tímabilinu: Laufið á trjánum (1960) og Dvergliljur (1968). Þá birtust á árunum 1956-67, á annan tug ljóða eftir hana í Birtingi og Tímariti Máls og menningar. Hér verða birt fjögur af ljóðum skáldsins, tvö þau fyrstu úr ljóðabókinni Laufið á trjánum og hin tvö úr Dvergliljum.⁴⁵ HAUST Úrsvalur blær fer um skóginn og hvíslar í limi trjánna meðan hann tínir burt marglit laufin. Þú segðu mér eitthvað sem enginn veit nema þú hvíslaðu að mér því sem enginn má heyra nema ég. HVER GETUR ORT? Þið spyrjið: Hvers vegna yrkir þú ekki um gleðina? Reynirinn hefur brumað. Þrestirnir eru farnir að syngja. Vorið kom í gær. Hvers vegna yrkir þú ekki um gleðina? En hver getur ort um gleðina meðan erlendir hermenn hlæja fyrir utan og ungar mæður kveða á framandi tungu við börnin sín? Hver getur ort um gleðina - og land hans selt fyrir peninga? VETUR Þegar slokknaði á morgunstjörnunni varð máninn kyrr. Sólin veifaði skýjaslæðu til hans yfir fjallið sem gleymdi að taka ofan nátthúfuna. Fíngerðan rósavef óf á rúðuna frostið. SUMARDAGUR Sólin: stór rauður sleikibrjóstsykur Skýin: þeyttur rjómi Aldan: hlæjandi smástelpa Þú í fjörunni bakar sandkökur hún eltir þig lengra, lengra upp undir malarkambinn gleypir kökurnar eina eftir aðra og hrekkjótt skvettir á þig Steinarnir brosa líka. Guðbergur Bergsson (1932). Ég kynntist Guðbergi ekki persónulega fyrr en löngu seinna, en varð strax hrifinn af ljóðum sem birtust eftir hann í tímaritum. Árið 1961 kom út eftir hann ljóðabókin Endurtekin orð, allt óhefðbundin og módernísk ljóð, einföld að formi, stundum torráð, jafnvel gagnrýnin en samt laus við yfirborðslega vandlætingu og predikun. Á árunum 1957-63 birtust eftir Guðberg á annan tug frumsaminna og þýddra ljóða í Tímariti Máls og menningar, Félagsbréfum og Birtingi. Ljóð hans eru litrík og myndhverf og stundum jafnvel súrrealísk. Hann yrkir gjarnan um náttúruna og þar er skáldið sjálft oftast í fyrirrúmi með tilfinningar sínar og hugrenningar. Guðbergur Bergsson var einn af atómskáldunum, en sneri sér frá upphafi skáldferils síns að skáldsagnagerð og á þeim vettvangi skipaði hann sér fljótlega í röð fremstu módernra skáldsagnahöfunda á Vesturlöndum. Fjögur ljóð bókarinnar Endurtekin orð fylgja hér.⁴⁶ FESTINGIN Gef þú mér rauða sól og gulan bréfmána til að líma á bláan grunn. Og sjö stjörnur. Ég bý til úr leir jarðarinnar tvær mannverur, brenni lófa þeirra saman, bý til festingu. En ég ríki ekki yfir líkt og guð. Gefðu mér sólina rauðu, leir og gulan bréfmána. HAUST Í staraflóa slær vindur bleikan streng. Kalt og þungt regn hnígur á gluggann. Hvítir svanir kyrja söng. Fjöll eru grá oní byggð. HAUSTLJÓÐ Haust nálgast tré, næturblámi fjöll. Æ, ef ég gæti umflúið þetta haust og fargþungan vetur! Haust. Haust á öllum trjám. Fugl, sem hverfur. Rautt mistur haustsólar. Lífið er kyrrt. Dagar líða hjá. Lífið stendur kyrrt. Haust, komdu og fylltu huga minn annarleik þínum og orðum dauðrar kyrrðar. Komdu með þitt fulla tungl og svarta haf, dauða á sandi og nakta kletta án þangs. Æ, ef ég gæti umflúið þetta haust og fargþungan vetur! VORREGN Í NJARÐVÍKUM Hljótt drýpur regnið af upsum húsanna, hljóðlega dripp - dropast það í litla polla. Nóttin er kyrr og húsin þögul, þöglar eru hæðirnar í vestri. Hví skyldi þig gruna á þessari friðsælu nótt, í þessu hljóða regni, að bak við hæðirnar, aðeins örskammt frá veginum opnaðist borg með þúsund ljósum og langar brautir teygjast eins og gullrenndir fingur yfir nakið landið, inn í hljótt myrkrið. Nei, hví skyldir þú dvelja við þann grun, að í dögun komi flugvélarnar til að rjúfa kyrrð morgunsins, til að styggja varp kríunnar í holtinu, til að skrifa vald sitt í himininn. Nei, hví skyldir þú dvelja við þann grun, að í dögun vakni stríðsmennirnir til að hreiðra sig undir mosa og steini, til að festa rætur djúpt í mold, til að nema land á gróðurlitlum melum. Nei, hví skyldir þú ekki útiloka þann grun um að slíkt ætti sér stað eftir þessa kyrru nótt, eftir þetta hljóða regn? Jón frá Pálmholti [ Jón Kjartansson] (1930-2004). Ég kynntist Jóni frá Pálmholti á seinni árum. Þá starfaði hann fyrir Leigjendasamtökin og var með lítið skrifstofuherbergi uppi á fjórðu hæð í Alþýðuhúsinu við Hverfisgötu. Þar voru oft í heimsókn hjá honum skáld og utangarðsmenn og virtist Jón una sér vel í þeirra hópi. Jón frá Pálmholti var dæmigert alþýðuskáld og borgarskáld. og var strax kominn í innsta hring meðal atómskáldanna og í kringum Birting og Mál og menningu, en tengdist aldrei neinni skáldaklíku, eins og hann komst að orði eitt sinn þegar við hittumst og töluðum saman um Birting og tímabil atómskáldanna. Árið 1958 kom út ljóðabók hans Ókomnir dagar, síðan Hendur borgarinnar eru kaldar (1961) og svo Blóm við gangstíginn (1967). Á árunum 1955 -67 birtust eftir hann rúmlega fjórir tugir ljóða í Tímariti Máls og menningar, Birtingi, Félagsbréfum, Dagskrá, Eimreiðinni, Forspili og Rétti, alls 21 birting. Hér fylgja sex ljóð skáldsins; eitt úr Ókomnir dagar, tvö úr Hendur borgarinnar eru kaldar og loks þrjú úr Blómin við gangstiginn.⁴⁷ Á SJÓ Hvítum stórum vængjum flýgur máfurinn meðfram skipshliðinni. Sest á hávaxnar skammdegisöldurnar vaggar þar í takt við svartan skipsskrokkinn meðan rauðlitur kvöldmáninn líður uppúr náttmyrkum haffletinum við ysta sjónhring og hellir úr silfurskál sinni útyfir rökkurblátt hafið. Og enn þegar mennirnir ganga til hvíldar að lokinni vöku og horfa þreyttum augum á tunglkomuna meðan þeir styðja hönd á klakaðan borðstokkinn á leið sinni í matsal flýgur máfurinn hvítum stórum vængjum meðfram skipshliðinni og sest á ölduhryggina í leit að æti. GEOMETRISK LJÓÐRÆNA (til Harðar Ágústssonar) Jöklarnir laumuðust niður í fjöruna og dýfðu tánum varlega ofaní sjóinn. Þeir sprungu af kulda en jörðin var myrkur og sorg. Þá komu ísþungar bárur og lyftu síkviku titrandi skauti sínu móti svörtum himni. Þetta var kvöldið áðuren ljósbrotið fæddist. Síðan hafa mennirnir fundið til lífs. Rafmagnið suðar í ljóðeyrum þeirra og blá sumaraugun greina ný veður í flæðarmálinu. Jörðin er litur og ást. Og síkvikar bárur lyfta höndunum hlæjandi móti fjallsrótunum. ÞUNGLYNDIR DRAUMAR Sofin kyrrð yfir húsþökunum. Stúlka í gulum kjól og veturinn hefur ekki vikið til fulls úr bláum augum hennar. Hjólreiðamennirnir eru gengnir til náða. Sumarið hefur sett mark sitt á andlit þeirra. Enn hafa gluggatjöldin ekki verið dregin frá. Milli húsanna liggja þunglyndir draumar og bíða á brjóstum elskendanna vafðir í torgdansinn. Bíða í húsasundunum þegar morgnar með svört flóttaleg augu og rauðar fálmandi hendur í snjónum. ÁST Þegar ég horfi í augu þín fær landið nýjan lit og fólkið verður lifandi. Þegar ég strýk yfir hár þitt leikur eilífðin um fingurgómana og hverfulleikinn líður um hjarta mitt. Þó eru augu þín ekki blá og hár þitt ekki með gullinn roða skáldskaparins. SPURNINGAR Sefur rafmagn í lyngi fer að nótt. Kyrrlátir ganga frá vinnu til hvíldar eða ástar í rauðri nóttinni. Munu eldar verða kyntir? Munu menn brenna í eldi? Munu menn kynda elda? Fer að nótt. Kyrrlátir ganga frá vinnu. Hvað verður um hvíld þeirra? Hvað verður um ást þeirra? Mun nýr dagur rísa með söng fugla margvís dýrahljóð og bylgjandi hár kvenna í sólskininu? Fer að nótt. Sefur rafmagn í lyngi. ÞJÓÐHÁTÍÐ Undir útvegsbankanum stíga dansendur samtíðarinnar kjarnorkudansinn. Hljómsveitin spilar fyrir hringiðunni. Það glamrar í skiptimynt borgaranna. Peningahöllin gnæfir uppúr mannhafinu og bergmálar nautnaleg óp hljóðfæranna og hlátur kvenfólksins. Undir fótum mannanna lifir jörðin. Yfir minningar genginna kynslóða hafa þeir steypt þykkan múr. Á torginu við útvegsbankann dansa ég í nóttinni. Ég sveitamaðurinn sem elskar borgarstúlkuna. Dansa og horfi á fólkið og húsin snúast í hringi. Peningahöllin speglast í augum hennar. Undir útvegsbankanum stíga dansendur samtíðarinnar þjóðhátíðardansinn. Graðhestamúsíkin fyllir strætin óráðskenndum söng. Hláturblómin anga. Hér er málað yfir sorgina. Kynslóðir hvíla gleymdar í mold. Yfir dansendum hvelfist upplýstur plasthiminn.⁴⁸ Þorsteinn frá Hamri [Þorsteinn Jónsson] (1938). Fimm ljóðabækur komu út eftir Þorstein frá Hamri á tímabilinu: Í svörtum kufli (1958), Tannfé handa nýjum heimi (1960), Lifandi manna land (1962), Lágnætti á Kaldadal (1964) og Jórvík (1967). Á áratugnum 1957-67 birtust eftir hann um þrír tugir ljóða í Tímariti Máls og menningar, Birtingi, Forspili, Nýju Helgafelli, Dagskrá og Rétti, allt frumsamin ljóð. Þorsteinn orti bæði hefðbundin ljóð og órímuð. Í fyrstu bókinni eru flest ljóðin hefðbundin. Hann byrjar þó fljótt að yrkja óhefðbundið. Ég las ljóð eftir Þorstein skömmu eftir útkomu fyrstu ljóðabókarinnar, Í svörtum kufli og einnig ljóð sem birst höfðu eftir hann í tímaritum. Mér þótti hann forn í kveðskap sínum enda yrkisefnið oft sótt í fortíðina. Ég varð þó strax hrifinn af fríljóðunum, einkum prósaljóðunum. Tannfé handa nýjum heimi var forvitnileg bók með myndum eftir Ástu Sigurðardóttur skólasystur mína og eiginkonu skáldsins. Með Lifandi manna landi gerðist Þorsteinn mikið ádeiluskáld. Hann hvetur til þjóðrækni og manngæsku og ber hvarvetna mjög fyrir brjósti íslenskt þjóðerni og menningu. Hann ræðst gegn hræsni og sýndarmennsku og gerðist vígreifur prédikari og beitti víða tvíræðni og háði. Þetta var ekki skáldskapur eftir mínu höfði. En hvað um það, Þorsteinn frá Hamri var einn af atómskáldunum og skáldlegir hæfileikar hans voru óumdeilanlegir. Ég vék áður að grein sem Jóhannes úr Kötlum skrifaði um tvær nýútkomnar ljóðabækur. Þar fórust honum svo orð um Tannfé handa nýjum heimi: „Í raun réttri eru þetta harmljóð hjarðsveins sem sogast inn í sviptibylji heimsmenningarinnar og leitar sér viðnáms í einskonar fagnaðarkenndri örvæntingu. Bókin er sköpuð í vörn hins uppflosnaða dalamanns.“⁴⁹ Hér verða birt sex af ljóðum skáldsins: Það fyrsta úr ljóðabókinni Í svörtum kufli. Þá tvö ljóð úr Tannfé handa nýjum heimi, svo tvö ljóð úr Lifandi manna land og loks eitt úr ljóðabókinni Jórvík.⁵⁰ NÓTT Nótt okkar ummyndun dagsins nekt okkar ummyndun hversdagsleikans glataða nekt okkar fundum við eftir sólsetur roðnum ekki við girndaraugum stjarnanna hvíslandi röddum götunnar hlustum þögul á nöfn okkar í storminum verum örugg vé okkar er traust vörn okkar saklaus nekt vígi okkar nótt STORMUR Þúngur stormur sem þræðir í skógi þyrnóttan veg kaldur stormur og kvikur af rógi ástin mín sofðu, ef eitthvað skeður ég er hér vopnaður: mörg eru veður og undarleg. FRELSIÐ OG GUÐ Hve þakklátt brosir við kúgaranum öreigans auga: fagurt sýngur svipan og kátt hlær byssunnar kúla það er frelsið á leiðinni gegnum líkami milljónanna: guð hefur svo fyrir mælt að það skuli taka tímann sinn. Aldanna móða: eymd nýlendu guðs og ofaná fljóta orð snauðra og dauðra sem titrandi raddir tötrafólks hafa leingi stunið gegn háreysti og hótunum drottnandi blóðbókar - Svo mörg eru heilög orð að einginn þolir frekari smán veikara vanmætti svívirðilegri svik: kviksettur rís úr gröf og krossfestur stígur ofan og heiftin reisir stiga úr stóryrðum upp til guðs. GATAN Gatan á viðsjárverðum tímum: í morgun streyma þúsundir bifreiða hjá ryðbrunnum staurum þessar raddir; einhver geingur leitandi hikandi skrefum í gegnum hliðið hversu laung verður biðin unz færi gefst? dokar við meðan stráin binda honum gaunguskó strýkur lófa um hrjúfa ryðskelina tímarnir eru viðsjárverðir gatan ný þessar raddir milljónir bifreiða; óvissan er betri en ævilaung bið og þorsti - fáein feimin stökk og skref uppí opið sæti burt - að nema tímann og drekka fjarskann STAÐLAUS HUGUR Í NÓTTINNI Nótt og hugurinn reikar er mér ofvaxið þetta fallvalta líf? máninn slagar milli regnskýja hugurinn reikar, spyr er vatnið þorrið lækurinn horfinn til hafs fjallið hrunið? nótt ég hef ekkert að dylja hugurinn reikar staðlaus um lífvana gresjur er mér ofvaxinn þessi hverfuli hugur? BARÁTTA Að vísu þykjumst við flestir leggja mikið uppúr því að lifa og hrærast vakna til starfs eða fagna góðum gesti og ekki skortir að við gefum úr okkur hjartað. Við þykjumst líka ýmsu andvígir - en sért þú andvígur einhverju sérstöku læt ég mér fátt um finnast og tel annað andóf brýnna. Loks er svo komið að þú gerist hlédrægur í kappsmáli þínu ekki af sviksemi einni saman heldur einnig af nærgætni við mig. Svona góðir gerast menn hver í annars garð - og er þó að jafnaði fátt með okkur. Enda kemur hvorugur sínu fram. Í Víetnam brenna lifandi blys glöðum loga til yndis þeim hjartahreinu - það er eitt af því sem við erum sameiginlega andvígir en sú barátta er á þá leið að menn segja sem fæst. Steinar Sigurjónsson (1928-1992). Steinar Sigurjónsson var góður vinur minn. Við kynntumst í Vestmannaeyju og ég fékk að lesa yfir handritsslitur af fyrstu bókunum hans, sem voru: Hér erum við (1955), Æfing (1956) og Ástarsaga (1958). Þar á móti fékk hann að skoða minn skáldskap. Steinar var fyrst og fremst rithöfundur og hann var módernisti fram í fingurgóma. Stíll hans féll vel að stuttum litríkum svipmyndum, sem oft leiddust út í spuna þar sem mannleg samskipti og örlög fólks voru í sviðsljósinu. Steinar var flókinn persónuleiki; stundum villtur og taumlaus, stundum illa til reika, stundum hógvær og ljúfur, spakur og vel til hafður. Og svo orti hann órímað og prósaljóð. Og við vorum með það á hreinu, að við værum atómskáld. Auk þeirra bóka, sem áður er vikið að komu út eftir Steinar bækurnar Fellur að (1966), Skipin sigla (1966), Blandað í svartan dauðann (1967) og Brotabrot (1968). Sú fyrstnefnda var ljóðabók, en hinar þrjár hafa verið flokkaðar sem skáldsögur, þótt þar séu innanum sum litríkustu prósaljóð skáldsins. Á árunum 1955-65 birtust sjö ljóð eftir Steinar í Birtingi, Dagskrá og Félagsbréfum. Þá birtist einnig ljóð eftir Steinar í Ljóð og sögur ungra höfunda 1956 (1956) Ég vel hér fjögur af ljóðum Steinars Sigurjónssonar. Það fyrsta er úr Fellur að, það næsta úr Hér erum við. Það þriðja úr Fellur að og loks eitt úr Brotabrot.⁵¹ TVÍSÖNGUR Hafið söng miklum huga: ía ía! Og drengurinn svaraði á pípu sína: Yndi er að heyra hvernig þú hagar orðum! Hafið umdi af gáfum: ía ííía! Og þá söng drengurinn frá sér numinn á lúður sinn: Ía íííía! ORÐ Hví skyldir þú æðrast vegna morgundagsins, því þú veist ekki frekar en ég hver hann verður, eða hvað getur þú óttast, þú, sem fæddist til að horfa og hlusta? Hví snýrð þú ekki til borgarinnar? Heyrirðu ekki hjartslátt hennar? Veistu ekki að hún ber men af ótta og gluggarnir hafa verið tjargaðir af ótta? Það eru stírur í augum vaktmannanna. Ætlarðu kannski að vekja þá og vísa þeim heim þar sem styrkurinn býr í barnsfætinum? Ætlarðu kannski að kalla til þeirra: Sauðirnir fundu gemlingana meðan fjallkóngarnir kysstust á hæðinni. Munið þið ekki enn? Þú ert kannski að leita aðferðarinnar. Þú vilt kannski bera fram eina kenningu. Þú vilt kannski gefa hana, og hún er kannski allt sem þú átt? En farðu varlega að manni: Hann er svo lítill og veikbyggður. Kannski brysti hjarta hans ef þú hvíslaðir að honum orði sem þér fannst fegurst allra orða. Vaktmennirnir eru að gægjast út um rifur bryndrekanna. Skegg þeirra er þvalt af stálinu. Þú ætlar kannski að ganga til þeirra og hvísla: Snúið við. Enn er það ekki um seinan? Þú um það. SKÝJAHLJÓMKVIÐA - BROT Ég er dásamlegur! Ég hefst uppá skýin! Vindurinn svignar um lendar mínar en geislarnir brotna á enni mínu hver eftir öðrum og hrapa til hafs! Því hér er tíminn úr öðru efni en hinn raunheimski tími. Ævin er örstutt svif milli skýa ið neðra, söngur á ferð frá skýi og hlakkandi dauði í því næsta þar sem dimman drekkur tónana, en hér er eilífðin, lángt ofar skýum! Sólin er að kveða í blóði mínu og hljómmiklir geislar svigna um ennið, enda ætla þeir sér lengra en aðrir, svífandi hægt - þvílíkar gáfur í fari þeirra! að skoða sig um með ró því það er hér sem eilífðin er! Ég fagna og stíngst á kaf inní ský að leika mér við skýið og hrópa að gamni inní skýið fullt af bergmáli og kynjadýrum, hefst þaðan hátt uppí bláinn; enni mitt orðið blátt af þessari miklu ferð og mikla hvini. Þvílík ferð, djarfa enni! Þú heldur líka mikið upp á bláinn ans blárinn upp á þig. Það er nú líkast til! Enginn elskar mig. Bara þú, djarfa enni. Og blárinn. Ég veit ekki neitt, kann ekki par til ásta, þekki engan guð. Ég er afar saklaus, nýkominn hingað. Og sko til, fer ég ekki aftur að falla! aftur af tómri ölvun, eða hvað! heimshöfum saman á kaf í regindjúpin! Æ, mig sundlar af andagift! höfðinu blöskrar á þessari ferð að sjá þánka sína vaða út himna og hrapa í dimmar skýaborgir! Jæja, það skiptir engu hvort eð er, því allt í einu er myrkrum lokið og ég fer að hrapa únga feimnislega gola yfir hlýu Marmarahafi og stíngst á kaf í djúpið, vígi þetta blessaða haf af himnum, fyrstur allra. Þökk mikla haf fyrir laug þína þökk blaktandi þönglar og ágætu ófreskjur þökk fyrir kræsingarnar! ÆVISAGA - BROT (1) (4) Dag einn flissaðir þú í rúmi fyrir allar aldir án þess að vita hvers vegna. Birta flóði gegnum þig, einskonar hugsun um aðvífandi dag. Þá kom sólin á gluggann og þú hlóst framan í dag þinn og óðst öllum huga út í sjó, og sjórinn fossaði gegnum líkama þinn sem var stelpa í rúmi einu sinni um morgun fyrir löngu. Elsku hjartað mitt. Þegar kennarinn sagði 2x2 sögðum við 4 og hlupum uppá hól í sippum. Okkur voru gefnir klattar. Ég man þegar þinn klatta bar við hraustlegar tennur þínar. Svo sippuðum við á ný og 2x2 voru 4, bratt á fótinn og fjallgönguæsing í kinn. Þetta gætum við talað um ef við mættumst, það má hamíngjan vita. NIÐURLAG Tímabil atómskáldanna var að því leyti sérstakt að þá í fyrsta sinn kemur fram á sjónarsviðið stór hópur ljóðskálda sem fer að yrkja órímað meðan hefðbundin ljóð nutu enn algerrar sérstöðu meðal almennings, voru vinsæl og viðurkennd. Kjarni þessa hóps sem orti atómljóð, gaf út ljóðabækur og birti ljóð sín í tímaritum var ekki svo ýkja stór, en þó eitthvað á fjórða tug eftir því sem ég kemst næst. Auk þeirra sem þegar hafa verið kynntir vil ég sérstaklega nefna eftirgreind skáld og ljóðabækur þeirra: Elías Mar, Ljóð á trylltri öld (1951); Sigríður Einars, Milli lækjar og ár (1956); Arnfríður Jónatansdóttir, Þröskuldur hússins er þjöl (1958); Sigurður A. Magnússon, Hafið og kletturinn (1961), Kristján Röðuls, Svört tungl (1964); Nína Björk Árnadóttir, Ung ljóð (1965); Baldur Óskarsson, Svefneyjar (1966) og Böðvar Guðmundsson, Í manna byggð (1966). Við þetta má bæta stórum hópi skálda sem ortu órímuð ljóð, sem birtust í tímaritum eða í ljóðabókum þar sem flest ljóðin voru hefðbundin. Í þessum hópi eru skáldin: Nína Tryggvadóttir, Jón Dan, Birgir Sigurðsson, Kristinn Reyr, Bjarni Halldórsson, Ásgeir Svanbergsson, Helgi Hálfdánarson, Jón Böðvarsson, Jón Jóhannesson, Þorgeir Þorgeirsson, Þorsteinn Valdimarsson og síðast en ekki síst Hannes Pétursson og Guðmundur Böðvarsson, en sá síðastnefndi var snemma á ferðinni með fríljóð, þ. e. árið 1939 þegar út kom ljóðabók hans Hin hvítu skip, og fékk fyrir tiltækið skömm í hattinn frá Halldóri Laxness eins og fram kemur í upphafi þessarar greinar. Ég held að það sé óhætt að fullyrða að tímabil atómskáldanna, eins og ég hef skilgreint það hér, hafi verið mesta umbrotatímabil í ljóðagerð á Íslandi fyrr og síðar og aldrei hafa verið gefnar út fleiri ljóðabækur á einu afmörkuðu tímabili eða birtst annar eins fjöldi ljóða í tímaritum.⁵² Þetta var tímabil mikillar ólgu og umbrota og í bókmenntalegu tilliti er þetta einkar forvitnilegt rannsóknarefni í dag fyrir fræðimenn okkar að fást við. 1 Halldór Kiljan Laxness. Stuttar ádrepur. Hin hvítu skip Guðmundar Böðvarssonar. Tímarit Máls og menningar. 1939, 31. [Halldór Laxness orti öll sín ljóð í hefðbundnum stíl, en þó stundum með smávægis frávikum. Eina undantekningin er Unglingurinn í skóginum, sem er óhefðbundið súrrealískt draumljóð, gerólíkt öðrum ljóðum skáldsins, módernískt í ætt við Vefarann mikla frá Kasmír]. 2 Steingrímur J. Þorsteinsson. útvarpserindi. DB 673, 21. janúar, 1968 3 Eysteinn Þorvaldsson. Atómskáldin Aðdragandi og upphaf módernisma í íslenskri ljóðagerð. 1980. Sjá einkum 101-105, 201-204 og 285-289. 4 Ibid. 286. 5 Jón Óskar. Athugasemd við undarlega ritsmíð. Birtingur. 1966, 4, 3. 6 Kristinn E. Andrésson. Bókmenntaárið 1965. Tímarit Máls og menningar. 1966, 1, 10. 7 Ibid. 11. 8 Kristinn E. Andrésson. Eilífð fleygrar stundar Íslensk ljóðagerð 1966 II. Tímarit Máls og menningar. 1967, 3, 221. 9 Ibid. 233. 10 Jón Óskar. Bókmenntir og kreddur. Birtingur. 1968, 1, 34. 11 Ibid. 12 Jón Óskar. Bókmenntir og kreddur. Birtingur. 1968, 1, 35. 13 Steingrímur J. Þorsteinsson. ibid. 14 Eysteinn Þorvaldsson. Atómskáldin Aðdragandi og upphaf módernisma í íslenskri ljóðagerð. 1980, 80. 15 Þetta eru áður óbirt ljóð úr bréfasafni höfundar. Fyrsta ljóðið er ort 1944, það er árið sem höfundur fermdist; hin tvö eru frá Laugarvatnsárunum. 16 Ljóðið Seldu mér eitt kíló birtist í Spíruskipi (1960). 17 Ljóðabókin Spíruskip er nefnd eftir samnefndu ljóði. Spírur voru nefndar langar og mjóar trjáviðarstangir sem notaðar voru í fiskhjalla og fluttar voru sjóleiðina á dekki, og stóðu spírurnar þá út í loftið í allar áttir og gat spíruskip verið tilkomumikil sjón þegar það kom siglandi í kvöldlogninu, sem var mótív ljóðsins. 18 Sigurður A. Magnússon. djúpfryst ljóð. Morgunblaðið. 21. október 1961, 9. 19 Jóhannes úr Kötlum. Sjödægra, 1955, 71-72, 85-86, 119, 143-144; Tregaslagur, 1964, 85. 20 Örlygur Sigurðsson. Thor Vilhjálmsson kominn heim Viðtal við skáldið. Líf og List. 1950, 7, 12. 21 Steinn Steinarr. [Tíminn og vatnið (1948)], Kvæðasafn og greinar, Kristján Karlsson ritst., 3.útg. 1986, 170, 178, 214. 22 Steinn Steinarr svarar spurningum um ljóð ungra skálda. Birtingur, 1955, 2, 3. 23 Jón úr Vör. Með hljóðstaf, 1951, 20-23, 48; Vetrarmávar, 1960, 19. 24 Thor Vilhjálmsson. Maðurinn er alltaf einn, 1950, 37, 54, 124; Andlit í spegli dropans, 1957, 189-190. 25 Jónas E. Svafár. Það blæðir úr morgunsárinu, 1952, 11; Geislavirk tungl, 1957, 11, 13; Klettabelti fjallkonunnar, 1968, 69, 71. 26 Einar Bragi. Talað við gesti. Birtingur. 1958, 3-4, 22. 27 Einar Bragi. Eitt kvöld í júní, 1950, án bls.tals; Gestaboð um nótt, 1953, án bls.tals; Regn í maí, 1957, án bls.tals. 28 Hannes Sigfússon. Dymbilvika, 1949, 43-45; Imbrudagar, 1951, 33-36; Sprek á eldinn, 1961, 54-56. 29 Silja Aðalsteinsdóttir. Íslensk bókmenntasaga IV. Guðmundur Andri Thorsson ritstj., Mál og menning, 2006, 131. 30 Jón Óskar. Akranes. Þjóðviljinn. 1947 (laugardagur 5. júlí), 3. 31 Jón Óskar. Nóttin á herðum okkar, 1958, 8-10, 14; Söngur í næsta húsi, 1966, 58-59. 32 Stefán Hörður Grímsson. Svartálfadans, 1951, 10-11, 32-33, 46. 33 Sigfús Daðason. Er fínt að vera kommúnisti?. Tímarit Máls og menningar. 1959, 2, 100. 34 Sigfús Daðason. Ljóð 1947-1951 [1. útg., 1951], 2. útg., 1980, 25, 28-29, 31; Hendur og orð, 1959, 41-44. 35 Einar Bragi. Talað við gesti. Birtingur. 1958, 3-4, 24. 36 Ari Jósefsson. Nei, 1961, 9, 11, 15, 20-21. 37 Jóhannes úr Kötlum. Flett tveim nýjum bókum. Tímarit Máls og menningar. 1960, 3, 229-230. 38 Dagur Sigurðarson. Hlutabréf í sólarlaginu, 1958, 7-9; [Milljónaævintýrið (1960), Hundabærinn eða Viðreisn efnahagslífsins (1963), Níðstöng hin meiri (1965)], Glímuskjálfti, 1989, 46, 102-103, 119, 143. 39 Ingimar Erlendur Sigurðsson. Sunnanhólmar, 1959, 17, 20-21, 43-44, 63. 40 Einar Bragi. Talað við gesti, Birtingur. 1958, 3-4, 25. 41 Jóhann Hjálmarsson. Aungull í tímann, 1956, 6, 23; Undarlegir fiskar, 1958, 11-12, 40-41; Mig hefur dreymt þetta áður, 1965, 37. 42 Einar Bragi. Bókmenntir Tvær ljóðabækur. Þjóðviljinn. 1958 (22. mars), 4. 43 Ibid. 44 Matthías Johannessen. Borgin hló, 1958, 30, 42-43; Hólmgönguljóð, 1960, 18, 25, 39, 41, 67, 69; Fagur er dalur, 1966, 80. 45 Vilborg Dagbjartsdóttir. Laufið á trjánum, 1960, 8-9, 19; Dvergliljur, 1968, án bls.tals. 46 Guðbergur Bergsson. Endurtekin orð, 1961, 9, 37, 39-41. 47 Jón frá Pálmholti. [Ókomnir dagar (1958); Hendur borgarinnar eru kaldar (1961); Blómin við gangstiginn (1967)], Söngvar um lífið Ljóð 1958 - 1988, 1995, 23, 38, 55, 67, 79, 91. 48 Útvegsbankinn sem hér er nefndur var á þessum tíma í húsi Héraðsdóms Reykjavíkur við Lækjartorg. 49 Jóhannes úr Kötlum. Flett tveim nýjum bókum. Tímarit Máls og menningar. 1960, 3, 227. 50 Þorsteinn frá Hamri. Í svörtum kufli, 1958, 54; Tannfé handa nýjum heimi, 1960, 26, 48; Lifandi manna land, 1962, 11-14; Jórvík, 1987, 23-24. 51 Steinar Sigurjónsson. Hér erum við, 1955, 50-51; [Bugði Beygluson.] Fellur að, 1966, 11, 25-29; Brotabrot, 1968, 16-17. 52 Samkvæmt heimildum Gegnis voru á þessum árum (1948-1968) gefnar út tæplega sjöhundruð ljóðabækur með hefðbundnum ljóðum og órímuðum og auk þess birtust rúmlega þúsund ljóð, þar af þriðjungur þýdd, öll órímuð, í Tímarit Máls og menningar, Lífi og List, Dagskrá, Helgafelli, Nýju Helgafelli og Birtingi, og er þá ekki allt talið, svo sem: önnur tímarit, safnrit, dagblöð og héraðsblöð. Ps. Fjöldi tímaritsgreina eftir einstaka höfunda er byggður á vefsíðu Gegnis. Myndskreytingar með ljóðum eru eftir höfunda sem hér segir: Ásta Sigurðardóttir gerði myndir við ljóð Þorsteins frá Hamri. Gísli Sigurðsson gerði myndir við ljóð Kormáks Bragasonar. Hörður Ágústsson gerði myndir við ljóð Einars Braga og Jóns Óskars. Jónas Svafár gerði myndir við eigin ljóð og Thor Vilhjálmsson gerði myndir við eigin ljóð. Portrettteikningar af skáldum eru eftir höfunda sem hér segir: Teikning af Thor Vilhjálms syni er eftir Örlyg Sigurðsson. Teikning af Sigfúsi Daðasyni er eftir Sverri Haraldsson og teikningar af Einari Braga og Vilborgu Dagbjartsdóttur eru eftir Baltasar.	Forsíðan Stínurnar Höfundar Nýtt efni Stina International Áskrift Ritstjórn Fréttir Krækjur